ایجاد تغییر در مؤلفه‏های متغیر وابسته هستند. بنابراین، برای تکنیک‏سازی نیازمند تعاریف عملیاتی هستیم. این نوع تعاریف، جزئیات دست‏کاری متغیری را که باید پژوهشگر به عمل آورد، مشخص می‏کند که در آن پژوهشگر می‏کوشد با استفاده از شیوه‏ای معین موجب شود پدیده در دست مطالعه روی دهد (هومن، ۱۳۹۲). به بیان دیگر، در این گام، ابزارهایی (تکنیک‏هایی) بر اساس متغیر(های) مستقل ساخته می‏شود که با آن ابزار/ ابزارها به دنبال ایجاد تغییر در متغیر وابسته هستیم.

در جمع‏بندی مباحث هدف‏گذاری و مباحث تکنیک‏سازی می‏توان این‏گونه مطرح کرد که نخست متغیر وابسته شناسایی می‏شود و سطح تغییر در آن مشخص می‏گردد. سپس متغیر مستقل از طریق ادبیات پژوهشی یا تحقیق محقق مشخص می‏شود و مدل مفهومی آن، با هدف ایجاد تغییر در متغیر وابسته استخراج می‏شود. در استخراج این مدل مفهومی، به سطح تغییر تعیین‏شده در متغیر وابسته نیز توجه می‏شود. سپس در ادامه از مدل مفهومی متغیر مستقل، طرح‏نمای مداخله‏ای استخراج می‏شود که این طرح‏نما هرچند از جهت آماری با عنوان متغیر مستقل مطرح است، اما ماهیتاً آن را می‏توان جعبه ابزاری دانست که مشتمل بر متغیرهای مستقل گوناگونی برای ایجاد تغییر در متغیر وابسته است. مثلاً‏ برای درمان افسردگی (متغیر وابسته)، بر اساس سطحی از سطوح پنج‏گانه تغییر که محقق برای افسردگی می‏پذیرد، مدل مفهومی متغیر مستقل (مثلاً مدل مفهومی خودنظم‏جویی) تنظیم می‏شود و سپس بر اساس آن مدل مفهومی، «طرح‏نمای مداخله‏ای خودنظم‏جویی» طراحی می‏شود. این طرح‏نما، هرچند در زبان آماری، متغیر مستقل معرفی می‏شود اما در واقع جعبه ابزاری پر از متغیرهای مستقل است (همچون شناخت خود، شناخت هدف، خودنظارت‏گری، فعال‏سازی انگیزشی، خودمهارگری) که قابلیت دست‏کاری دارند و بر اساس آنها، با توجه به فرآیندهای تغییری که لازم است، تکنیک‏های لازم مداخله‏ای طراحی می‏شود و در طی

به منظور طراحی تکنیک‏های لازم برای انجام مداخله‏ها انتخاب می‏شود. فرآیندهای تغییر با تکنیک‏ها و فنون درمانی متفاوت است؛ زیرا برای هر فرآیند، تکنیک‏ها و فنون متعددی عرضه شده است که درمانگر می‏تواند متناسب با شرایط درمان و حال مراجع، از آنها استفاده کند (همان). می‏توان گفت فرآیندها تاکتیک‏هایی است که بر اساس آنها تکنیک‏ها استخراج می‏شود. مثلاً «تکنیک صندلی خالی» را می‏توان تکنیکی دانست که بر اساس فرآیند افزایش آگاهی استخراج شده است.

مقدمه پنجم: شناسایی متغیرهای دارای قابلیت دست‏کاری

قبل از شروع به تدوین طرح‏نمای مداخله‏ای لازم است محقق مشخص کند کدام یک از مؤلفه‏های شناسایی‏شده در متغیر مستقل برای ایجاد تغییر در متغیر وابسته، قابلیت دست‏کاری دارند. مثلاً بعد از بررسی متغیر وابسته «افسردگی» و متغیرهای مستقل تأثیرگذار بر آن مشخص می‏شود که یکی از متغیرهای مستقل اثرگذار در شکل‏گیری افسردگی مسائل ژنتیکی است. با توجه به علم امروز، مسائل ژنتیکی قابلیت دست‏کاری ندارد و لذا نمی‏توان تکنیکی ساخت که بتوان از آن تکنیک برای ایجاد تغییر در متغیر وابسته از جنبه ارثی‏بودن استفاده کرد.

اما در همین بررسی‏ها راجع به «افسردگی» و متغیرهای تأثیرگذار بر آن مشخص می‏شود که بخشی از عوامل مؤثر در ایجاد افسردگی همچون باورهای معیوب یا نشخوارهای فکری است که قابلیت دست‏کاری دارد. یعنی می‏توان با عرضه تکنیک‏هایی باورهای معیوب یا نشخوارهای فکری را اصلاح، و درنتیجه افسردگی را درمان کرد. بنابراین، از بین متغیرهای مستقل، آنهایی که قابلیت دست‏کاری دارد در طرح‏نمای مداخله‏ای استفاده می‏شود. هرچند این مطلب واضح می‏نمایاند اما تذکر آن صرفاً برای یادآوری مطلب به ذهن خوانندگان محترم است.

بعد از ذکر مقدمات فوق شایان ذکر است که تکنیک‏ها، ابزارهایی عملیاتی برای