مقایسه می‏کنیم تا میزان هماهنگی و ناهماهنگی احتمالی بین آن دو را بسنجیم. در این مقایسه دو حالت متصور است: ۱. تحلیل مفهومی حاصل از بررسی‏های لغوی و اصطلاحی با مراد دین از موضوع هماهنگ است: فرآیند مفهوم‏شناسی تقریباً پایان می‏پذیرد؛ ۲. ناهماهنگی این دو: مشخص‏سازی هماهنگی‏ها و ناهماهنگی‏ها بین آن دو در دستور کار قرار می‏گیرد تا مفهوم مد نظر به‏درستی تبیین شود. متونی که به مفهوم‏شناسی کمک می‏کنند چند گونه‏اند:

 متون تفسیری: متونی که ادبیات تفسیری دارند و معمولاً در پاسخ به پرسش از چیستی موضوع به تعریف آن موضوع می‏پردازند.

 متون مصداقی: متونی که مشخصاً مصداق موضوع معینی را بیان می‏کنند. این متون، همچون آینه، نشانگر دستِ‏کم بخشی از معنا هستند.

 متون تقسیمی: متونی که به جای بیان مصداق، انواع موضوع و نوعی دسته‏بندی از آن را عرضه می‏کنند.

 متون متضاد: متونی که با سلب معنایی از مفهوم (مفهوم مقابل) معنای آن مفهوم را واضح‏تر می‏کنند.

برای شناسایی مفهوم از لا‏به‏لای متون دو گام برداشته می‏شود:

الف - گام اول: جمع‏آوری اطلاعات

در این گام مواد لازم برای این بررسی با دو اقدام انجام می‏شود:

۱. اقدام نخست، «تشکیل خانواده متون»، با گرایش مفهوم‏شناسی، متناسب با موضوع و اهداف تحقیق است. مثلاً در تحقیق از حیا، خانواده متون، یعنی تمام آیات و روایاتی که به نوعی با مفهوم‏شناسی حیا مرتبط است و مواد لازم برای شناخت مفهوم حیا از آنها به دست می‏آید.

۲. اقدام دوم، «استخراج ویژگی‏ها (اطلاعات مفهوم‏شناسی)» است. در اینجا دو فعالیت صورت می‏گیرد: الف. کشف ساختار متن که روش آن لازم است در

محقق، کشف نظر دین است و این از طریق مراجعه به لغت و متون دینی به دست می‏آید، اما آگاهی از دیدگاه دانشمندان و صاحب‏نظران پیشینه خوبی در اختیار ما قرار می‏دهد و ما را از یافته‏های آنها مطلع می‏کند. در این کار نیز همان مراحل چندگانه‏ای که در لغت‏شناسی بود تکرار می‏شود.

ممکن است در این مرحله برای مفهومی تعریف اصطلاحی یافت نشود. مثلاً فرض کنید پیش از این به مفهوم «سبک لذت‏بری سعادت‏نگر» از نگاه اندیشمندان و صاحب‏نظران اسلامی توجه نشده است. در این صورت این گام از مرحله اول حذف می‏شود.

ج - گام سوم: بررسی و مقایسه دو دیدگاه

پس از انجام‏دادن این دو مرحله و به دست آوردن تعریف لغوی و اصطلاحی آن مفهوم، این دو را با هم بررسی می‏کنیم تا به جمع‏بندی برسیم. این کار زمینه را برای بررسی‏های بعدی فراهم می‏کند.

مرحله دوم: مفهوم‏پژوهی دینی^۱

دین برای هر موضوعی تعریف مشخصی دارد که ممکن است با تعریف واژه مطابق یا نامطابق باشد. از این‏رو، در مرحله دوم، تعریف به‏دست‏آمده از مرحله نخست درباره موضوع مد نظر را با تعریف حاصل از متون دینی درباره آن موضوع