مرحله سوم: اثربخشی^۱

بین دو مفهوم «کارآمدی» و «اثربخشی» مربوط به نتایج پژوهش، تمایز وجود دارد (چمبلس^۲ و اولندیک،^۳ ۲۰۰۱؛ ناسان،^۴ استیارت،^۵ و دولان،^۶ ‏۲۰۰۰، به نقل از: ستیلی^۷ و روبرتس،^۸ ۲۰۰۳). این تمایز از آنجا سرچشمه می‏گیرد که در مسیر نهایی‏کردن مداخلات درمانی، یکی از نکته‏های مهم و لازم، بررسی میزان وجود شواهد تجربی است که مؤثربودن درمان را تأیید می‏کند (چمبلس و هالون، ۱۹۹۸). این در حالی است که معضل مهم مطرح در مرحله کارآمدی، کمبود شواهد تجربی است و این کمبود، مانع گسترش‏دادن درمان است (چمبلس و اولندیک،^۹ ۲۰۰۱). برای رفع این مشکل، نیاز به مرحله دیگری به نام «مرحله اثربخشی» به وجود می‏آید. می‏توان گفت در حالی که پژوهش کارآمدی بر بالابردن روایی درونی تکیه دارد پژوهش اثربخشی بر بهینه‏ساختن روایی بیرونی و تعمیم‏پذیری تکیه دارد (دابسون و همیلتون، ۲۰۰۲)؛ به این معنا که در مرحله کارآمدی، به اندازه‏گیری نتایجِ مداخلات خیلی خاص درباره اختلالات خاص یا مشکلات خاص پرداخته می‏شود، اما در مرحله اثربخشی، به بررسی امکانِ انتقال و گسترش درمان به جامعه بالینی می‏پردازند که در طی آن، تکنیک‏های درمانی را که در تحقیقات پیشین مؤثر به نظر آمده است برای جمعیت بزرگ‏تر و موقعیت‏های خدمات بالینی غیر از

فرآیند درمان، شانسی یا مربوط به متغیرهای مخل همچون گذر زمان، آثار ارزیابی روان‏شناختی، یا حضور انواع متفاوت مراجعان در شرایط درمان، یا مثلاً بر اثر امید و انتظار به درمان و... نبوده است (نک.: کمپلس و استنلی، ۱۹۶۳؛ کازدین، ۱۹۹۲، به نقل از: چمبلس و هالون، ۱۹۹۸). به بیان دیگر، فقط به دنبال آن بوده‏ایم که بدانیم آیا طرح‏نمای درمانی ما برای گروهی خاص و مشکلی خاص اثر داشته است یا خیر (نک.: همان). اما، همان‏گونه که اشاره شد، در مرحله کارآمدی، روی گروه کنترل،^۱ اقداماتی صورت می‏گیرد (نه اینکه مثل مرحله قبل صرفاً گروهی باشد که درمان دریافت نمی‏کند). زیرا در این مرحله می‏خواهیم تفاوت سازوکار تأثیرگذاری (شیوه تأثیرگذاری) این طرح‏نمای جدید ساخته‏شده را در مقایسه با سازوکار تأثیرگذاری طرح‏نمای درمانی دیگری که به گروه کنترل داده‏ایم دریابیم (نک.: همان). در ادامه به اقدامات لازم برای انجام‏دادن این مرحله اشاره خواهد شد.

البته تفاوت‏های دیگری نیز بین مرحله اول و دوم وجود دارد، همچون اینکه در مرحله دوم، برای اثبات کارآمدی نیاز به اجرای حداقل دو بار طرح‏نمای درمانی ساخته‏شده در دو آزمایشگاه متفاوت با دو گروه از متخصصان درمانگر مختلف داریم که در هر دو اثربخش‏بودن درمان نشان داده شود (نک.: همان). لذا اگر تأثیرات طرح‏نمای جدید، فقط در یک مطالعه ثابت شده باشد، یا اگر همه تحقیقات را یک گروه انجام داده باشند، ما نتایج را صرفاً امیدبخش می‏دانیم و به درمان، برچسب «احتمالاً کارآمد»^۲ (مرحله امکان‏سنجی) می‏زنیم تا زمانی که تکرار اجرای درمان (به همت گروه‏های مختلف در موقعیت‏های آزمایشی مختلف) صورت گیرد که در نتیجه بتوان با دیدن تأثیرگذاری آن در موقعیت‏های مختلف، برچسب «کارآمدی» بر آن زد (همان).