مرحله دوم: کارآمدی^۱

در اصطلاح، به شایستگی و قابلیت در عملکرد رفتاری، به‏خصوص با توجه به ادراک فرد از قابلیت‏های عملکردی خویش، «کارآمدی» می‏گویند (واندن‏بوس، ۱۳۹۱). منظور از کارآمدی که در مرحله دوم مطرح می‏شود، آن است که کارآزمایی تصادفی کنترل‏شده (RCT)^۲ به اجرا درآید تا میزان کارآمدی درمان و طرح‏نمای درمانی ارزیابی شود (رونساویل و کارول، ۲۰۰۱). کارآزمایی بالینی،‏ طرحی در مقیاس وسیع برای آزمودن و ارزشیابی اثربخشی دارو یا روش درمانی است که به آن تحقیق بالینی^۳ هم می‏گویند (ربر، ۱۳۹۰).

در کارآزمایی بالینی تصادفی، مراجعان ثبت‏نام‏شده به گروه‏های کنترل و مداخله گمارده می‏شوند، مداخله و سپس پیگیری درمانی انجام می‏شود و تجزیه و تحلیل و نتیجه‏گیری صورت می‏گیرد. طرح‏نمای کارآزمایی بالینی، برنامه‏ای مطالعاتی است که برای توصیف اهداف، سابقه پژوهشی، روش‏شناسی، سازمان‏دهی، شرکت‏کنندگان، شیوه‏های مداخله، و ابزارهای ارزیابی کارآزمایی طراحی شده است.

کارآزمایی بالینی جزء پژوهش‏های آزمایشی محسوب می‏شود. در پژوهش آزمایشی متغیر(هایی) به عنوان متغیر مستقل، در برنامه تغییر دست‏کاری می‏شوند تا تأثیر آنها بر متغیر(های) وابسته بررسی شود. در پژوهش زمینه‏یابی وضعیت متغیر(ها) در نمونه‏ای از جامعه یا خود جامعه، بدون دست‏کاری آنها بررسی می‏شود.

در حقیقت، در مرحله کارآمدی به این مطلب پرداخته می‏شود که آیا مداخله طراحی‏شده در مرحله امکان‏سنجی، تحت شرایط استاندارد مؤثر است یا خیر. معمولاً این مرحله در شرایط آزمایشگاهی انجام می‏شود (دابسون و همیلتون، ۲۰۰۲).

طرحی که بیشتر در زیرمرحله ب امکان‏سنجی‏ها قابل استفاده است، طرح تک‏موردی^۱ یا طرح تک‏آزمودنی^۲ است (گالو،^۳ کومر،^۴ و بارلو،^۵ ۲۰۱۳). در ضمن اجرای همین مرحله است که به منظور امکان‏سنجی، پذیرش اولیه و اعتبار اولیه لازم برای این طرح‏نمای درمانی به دست می‏آید (نک.: همان). انجام‏دادن این مرحله مدت‏ها طول می‏کشد و حتی ممکن است امکان‏سنجی تمام شود اما سنجش پیامدهای اولیه درمان جدید تا مدتی در تحقیقات ادامه یابد. سنجش پیامدهای اولیه به نوعی در راستای امکان‏سنجی انجام می‏شود و این گونه بررسی‏های امکان‏سنجی در ادامه، حتی در مطالعات گروهی و مقایسه‏ای نیز انجام می‏شود.

طرح‏های تک‏آزمودنی یکی از انواع طرح‏های تحقیقی آزمایشی^۶ محسوب می‏شود (سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۸۷) و این گونه طرح‏ها بر بررسی اثرهای متغیر بر یک (یا چند) آزمودنی متمرکز است (همان). از این نوع طرح‏ها معمولاً در بررسی‏های مربوط به تأثیر عمل خاصی بر روی اصلاح رفتار استفاده می‏شود (همان). مشخصه‏ای که طرح‏های مختلف را در طرح‏های تک‏آزمودنی زیر یک چتر قرار می‏دهد این است که متغیر وابسته در طی مرحله خط پایه و یک یا چند مرحله درمانی، یعنی زمانی که متغیر مستقل عرضه می‏شود، چندین بار اندازه‏گیری می‏شود و تأثیرات آزمایشی با مقایسه پاسخ‏های آزمودنی‏ها در طی خط پایه و مراحل درمانی تعیین می‏شود (بیابانگرد، ۱۳۹۰).

درباره روش اجرای مرحله اول در ادامه مطالبی مطرح خواهد شد.