هدف اصلی دارد و متناسب با این سه هدف، سه نوع روایی داریم. این سه هدف به دنبال پاسخ‏دادن به سه پرسش زیر است:

۱. آیا پرسش‏‏های ابزار اندازه‏گیری از محتوای مد نظر، نمونه خوبی عرضه می‏کنند؟

۲. آیا نتایج حاصل از ابزار اندازه‏گیری، عملکرد فعلی یا آتی افراد را پیش‏بینی می‏کنند؟

۳. آیا نتایج حاصل از ابزار اندازه‏گیری به مفاهیم نظری یا سازه‏هایی که ابزار برای سنجش آنها درست شده است مربوط‏اند؟

سه پرسش بالا سه نوع روایی را نشان می‏دهد. پرسش اول، روایی محتوایی (قضاوتی)، پرسش دوم، روایی ملاکی، و پرسش سوم، روایی سازه را نشان می‏دهد. این سه نوع به محقق امکان می‏دهد از صحت ابزاری که در مرحله مشهودسازی آن را تهیه کرده است مطمئن شود و در نتیجه اطمینان بیابد که مفهوم‏سازی را نیز درست انجام داده است.

الف - روایی محتوایی^۱

روایی محتوایی بیان می‏کند که نمونه پرسش‏های موجود در آزمون یا پرسش‏نامه تا چه حد مُعرف کل جامعه پرسش‏های ممکنی است که می‏توان از محتوا یا موضوع مد نظر تهیه کرد. هرچه آزمون از این لحاظ بهتر باشد روایی بیشتری دارد.

به همین منظور، برای تعیین «روایی محتوایی ابزار اندازه‏گیری» از قضاوت متخصصان در این ‏باره که پرسش‏های آزمون تا چه میزان مُعرف محتوا است استفاده می‏شود. به بیان دیگر، از متخصصان خواسته می‏شود قضاوت کنند که نمونه پرسش‏های استفاده‏شده در ابزار اندازه‏گیری تا چه حد مُعرف کل جامعه پرسش‏‏های ممکنی است که می‏توان از آن محتوا یا موضوع مد نظر تهیه کرد.

طرح‏نمای طراحی‏شده به دنبال بررسی وجود یا فقدان این اثرگذاری هستیم.

تعریف عملیاتی باید به گونه‏ای انجام شود که چنانچه هر پژوهشگری در موقعیت‏های مشابه، مفهوم یا سازه در دست مطالعه را بررسی کند، نتیجه یکسانی به دست آورد. تعریف عملیاتی تا حد بسیار به شرایط مسئله تحقیق و فرهنگ محقق بستگی دارد و تمام معنای علمی مفهوم را شامل نمی‏شود (نک.: سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۸۰).

باید توجه داشت که منظور از علمیاتی‏کردن صرفاً ساخت پرسش‏نامه نیست، بلکه می‏توان از ابزارهای مختلفی از جمله مصاحبه، مشاهده و... با رعایت استانداردهای روایی و پایایی، برای اندازه‏گیری و عملیاتی‏کردن مفهوم بهره برد.

روایی‏سنجی^۱

محقق برای آنکه از صحت فرآیند تحقیقش در طی‏کردن گام‏های مفهوم‏شناسی و مشهودسازی مطمئن شود، نیازمند توجه به بحث روایی و روایی‏سنجی در هنگام برداشتن گام مشهودسازی است. به طور کلی، اصطلاح روایی به هدفی اشاره می‏کند که ابزار اندازه‏گیری (آزمون یا پرسش‏نامه) برای تحقق‏بخشیدن به آن ساخته شده است و بر همین اساس، ابزاری دارای روایی^۲ یا روا است که برای اندازه‏گیری آنچه مد نظر است مناسب باشد. اگر در خصوص ابزاری روایی به‏درستی اثبات شود می‏توان نتیجه گرفت که گام مشهودسازی و پیش از آن گام مفهوم‏سازی به‏درستی برداشته شده است وگرنه ابزار مد نظر نمی‏توانست روایی لازم را به دست آورد.

انواع روایی‏ها

ابزارهایی که در روان‏شناسی و علوم تربیتی برای اندازه‏گیری استفاده می‏شود سه