نخواسته است؛ ولی مردم به خاطر ظلم و اختلاف خود از دعوت او استنكاف می‏ورزند و آيات او را تكذيب نموده، غير او را می‏پرستند و در زمين فساد انگيخته و با دست خود گور خود را می‏كنند و خود را دچار عذاب می‏سازند. و گرنه خداوند سرزمين‌هايی را كه اهل آن صالحند، به ظلم و ستم هلاك نمی‏كند؛ همچنین خداوند، با آفرینش مردم نمی‌خواهد که آنان مرتکب بغی و فساد شده تا او به همين جرم هلاكشان كند. پس آنچه از ناحيه خداست تنها رحمت و هدايت است، و آنچه ظلم و اختلاف است از ناحيه خود مردم است؛ اين است آنچه از سياق آيات مورد بحث می‌توان دریافت.

چنانچه رحمت را كه همان هدايت است، غايت خلقت بدانیم، به این خاطر است كه رحمت با غايت نهايی كه همان سعادت بشر است پیوند دارد؛ همچنان كه در آيه (وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي هَدانا لِهذا)^۱ كه حكايت سخن اهل بهشت است، هدايت، غايت شمرده شده و اين همانند غايت شمردن عبادت برای خلقت است؛ چنان که خداوند در آيه‌ای می‏فرمايد: (وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ)^۲ عبادت نيز با سعادت آدمی است پیوند دارد.^۳

تلفیق و پیوند اهداف آفرينش انسان

با توجه به آنچه بیان شد و تفاوت رویکردهای ارائه ‌شده، روشن نیست که کدام یک از رهیافت‌های ارائه شده، دیدگاه قرآن پیرامون تبيين و

كرده‌اند.^۱ همچنین در برخي از روايات اهل سنت نيز «لذلک خَلقهم» به «اختلاف» تفسير شده است.^۲

گروهی دیگر از صاحب‌نظران نيز احتمال داده‌اند که عبارت یاد شده، اشاره به هر اختلاف و رحمتی به طور توأمان باشد و اين سبك بياني، یعنی اشاره به دو چيز با يك ضمير اشاره مانند «ذلك»، در آيات ديگر، نيز به كار رفته است؛ مانند (عَوانٌ بَيْنَ ذلِكَ)، (وَ ابْتَغِ بَيْنَ ذلِكَ سَبِيلًا) و (فَبِذلِكَ فَلْيَفْرَحُوا).^۳

علامه طباطبائی در نقد ديدگاهي كه مرجع ضمير «ذلك» را اختلاف مي‌داند، مينويسد:

اگر ما اشاره «لذلك» را اشاره به رحمت ندانيم، ناگزیر بايد بگوييم اشاره به اختلاف است؛ حال آنكه اختلاف مزبور ناشی از بغی و ظلم ايشان و موجب جدایی از حق و پوشاندن حق و نموداری باطل است؛ چنين اختلافی چگونه می‏تواند غايت خلقت و منظور خدای تعالی از آفرينش انسان‌ها باشد؟ آری! معنا ندارد بگوييم خداوند سبحان، عالم انسانی را ايجاد كرد تا ظلم و ستم را زنده و حق را باطل كنند و بعد انسان‌ها را به اين جرم هلاک کرده و سپس در آتش بسوزاند؛ قرآن چنين احتمالی را رد می‏كند.

افزون بر این، سياق آيات اين احتمال را دفع می‏كند؛ زيرا آيات در مقام بيان اين معناست كه خداوند به رأفت و رحمت خود، مردم را به سوی خير و سعادتشان دعوت نموده و از ايشان ظلم و شر را