انسان را به آينده‏اش می‏فريبد و گاه به زمان حالش؛ نعمت و ثروت و شهوات دنيوی را در نگاهش می‏آرايد؛ گاه به افتخارات گذشته، به سيرت نياكان يا به فلسفه‏های کهن دلبسته می‏سازد و بدين گونه او را به دام می‏افكند؛ و گاه او را با افرادی كه در اطرافش حضور دارند مانند فرزندان و دوستان يا حتی دشمنان و رقيبان می‌فریبد؛ آنچه مهم است اینکه اگر بشر احساس نكند كه با خدا رابطه دارد و نیز خود را برای مبارزه با القائات شيطانی آماده نسازد، بی‌گمان در گرداب حيله‏های ابليسی درافتاده و به هلاكت خواهد رسيد، و آن گاه از سپاسگزاری در برابر نعمت و فضل پروردگارش سر باز خواهد زد؛ هم‌چنان‌که مصداق اين عبارت خواهد شد: (وَ لا تَجِدُ أكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ): «و بيشتر آنان را ناسپاس خواهی يافت».^۱

۲. نفس، دشمن درونی

افزون بر ابليس که دشمن سرسخت و بيروني انسان در مسير تکامل و تعالي است، در درون انسان نيز نفس اماره مي‌تواند او را تيره‌بخت نمايد؛ هرچند در قرآن به صراحت از نفس تعبير به دشمن نشده است، اما عملکرد نفس در صورتي که مطابق معيارهاي وحياني نباشد همان نقش دشمن بيروني را خواهد داشت؛ هواي نفس، انسان را به بدي و عدول از ميزان الهی در زندگي فرا خوانده^۲ و سبب مي‌شود تا انسان از مسير اعتدال و هدايت بیرون رفته و طغيان نمايد.

ممكن است تعبير پیش‌گفته، كنايه از اين باشد كه شيطان، انسان را «محاصره» کرده تا به هر وسيله‏ ممكن برای وسوسه و گمراهی او بكوشد؛ چنان‌که تعبيری این گونه را می‌توان در تداول عامه و سخنان روزمره نيز ديد كه «فلان كس از چهار سو گرفتار قرض يا بيماری يا دشمن شده است»؛ و اينكه سمت بالا و پایین ذكر نشده به این دلیل است كه انسان معمولاً در چهار سمت، حركت و فعاليت دارد.

اما در روايتی از امام باقر علیه السلام تفسير عميق‌تری برای اين چهار جهت ارائه شده است؛ آن حضرت در این باره می‏فرمايد: منظور از آمدن شيطان به سراغ انسان از پيش رو اين است كه آخرت و جهانی را كه در پيش دارد در نظر او سبك و ساده جلوه می‏دهد؛ و منظور از «پشت سر» اين است كه آنها را به گردآوری اموال و تجمع ثروت و بخل از پرداخت حقوق واجب به خاطر فرزندان و وارثان دعوت می‏كند؛ و منظور از «طرف راست» اين است كه امور معنوی را به وسيله شبهات و ايجاد شك و ترديد، ضايع می‏سازد، و منظور از «طرف چپ» اين است كه لذت‌های مادی و شهوات را در نظر آنها جلوه می‏دهد».^۱

آيات یادشده را می‌توان جهات رمز احاطه شيطان نسبت به فرزندان آدم دانست، تا بشر بداند چه خطری او را تهديد می‏كند، و با چنین ادراکی زندگی را بيهوده نگذراند، آسوده خاطر ننشيند، و همواره آماده دفاع بوده و در كارهای خود جدی بود، و در زندگی، فعّال باشد؛ همچنین ممكن است آن را رمز انواع حيله‏های شيطان دانست كه زمانی