پشت سرشان و از طرف راست و چپشان بر آنها می‏تازم؛ و بيشترشان را شكرگزار نخواهی يافت»؛ چنان که در اين آيه آمده است شيطان نخستين پايه‏گذار مكتب جبر بود؛ او برای تبرئه خويش، نسبت جبر به خداوند داد و گفت: چون تو مرا گمراه ساختی، من نيز در گمراهی نسل آدم كوشش خواهم كرد.

گرچه بعضی از مفسران، اصرار دارند كه جمله «فبما اغويتنی» را به گونه‌ای تفسیر کنند كه مفهوم آن جبر نباشد، ولی با این همه باید گفت که ظاهر جمله، حاکی از مفهوم جبر است و گواه بر اين سخن، حديثی است از امير مؤمنان علی علیه السلام که هنگام بازگشت از نبرد صفين، پيرمردی از «قضا و قدر» سؤال كرد و حضرت در پاسخ فرمود: آنچه انجام داديم همه قضا و قدر الهی بوده، پيرمرد چنين پنداشت كه منظور همان مسئله «جبر» است؛ ولی حضرت علی علیه السلام با شدت تمام، او را از اين پندار باطل بازداشت و ضمن سخنان مفصلی به او فرمود: «تلك مقالة اخوان عبدة الاوثان و خصماء الرحمن و حزب الشيطان: اين گفتار بت‏پرستان و دشمنان خدا و حزب شيطان است»؛ سپس قضا و قدر را به معنای قضا و قدر تشريعی، يعنی فرمان‌ها و تكاليف پروردگار تفسير فرمود؛ و از اينجا می‌توان دریافت نخستين كسی كه دم از مكتب جبر زد شيطان بود؛ سپس شيطان، برای تاييد و تكميل گفتار خود، افزود كه نه تنها بر سر راه آنها كمين می‏كنم، بلكه از پيش‏رو و از پشت سر و از طرف راست و از طرف چپ، از چهار طرف به سراغ آنها می‏روم و اكثر آنها را شكرگزار نخواهی يافت: (ثُمَّ لَآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ أكْثَرَهُمْ شاكِرِينَ).

برخی از نويسندگان اسلامی نیز در این باره دچار خطا شده و نوشته‏اند كه آدم در آغاز برهنه بود! چنین خطای آشکاری بی‌گمان با اثرپذیری از نوشته‏های تورات رخ داده است.^۱

دشمنی در دنيا

تدوام دشمني ابليس با انسان در دنيا نيز بارها در آيات، مورد تأکيد قرار گرفته است؛ چنان که از تعبیر جانشين آن يعني «شيطان» بهره برده است؛ همچنان که گاه در بيان اين هشدار، عموم مردمان را مورد خطاب قرار می‌دهد؛^۲ گاه نیز، گروه مؤمنان^۳ و گاه انسان را به طور کلی مورد خطاب قرار داده است.^۴

قرآن در بیان جدي بودن و استمرار دشمني ابليس با انسان در دنيا می‌گوید: (قَالَ فَبِمَا أغْوَيْتَنی لَأقْعُدَنَّ لهَُمْ صرَِاطَكَ الْمُسْتَقِيمَ ثُمَّ لأتِيَنَّهُم مِّن بَينْ‏ِ أيْدِيهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أيْمَانهِِمْ وَ عَن شَمَائلِهِمْ وَ لَا تجَِدُ أكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ)^۵: «گفت: ”پس به سبب آنكه مرا به بيراهه افكندی، من هم برای [فريفتن‏] آنان حتماً بر سر راه راست تو خواهم نشست“؛ آن‌گاه از پيش رو و از