۱. ابليس، دشمن بيرونی

آياتِ بيانگر دشمني ابليس با انسان به سه دسته قابل تقسيم هستند که هريک به ترتيب به سير دشمني اين موجود شرور با انسان اشاره دارند:

الف ـ مرحله آفرينش آدم علیه السلام و تمرد از امر الهی سجده بر وي؛

ب ـ مرحله سکونت آدم و حوا عليهما السلام در بهشت و وسوسه مکر براي رانده شدن از آن؛

ج ـ دشمني با آدم علیه السلام در دنيا براي انحراف از صراط مستقيم.

بر اساس آيه (فَقُلْنَا یَـٰـادَمُ إِنَّ هَـٰـذَا عَدُوٌّ لَّكَ وَ لِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَىٰ‏): «پس گفتيم: ”ای آدم! در حقيقت، اين [ابليس‏] برای تو و همسرت دشمنی [خطرناك‏] است؛ زنهار تا شما را از بهشت به در نكند تا تيره‏بخت گردی“.»،^۱از سوي خداوند دشمني ابليس با آدم در بهشت به وی اعلام شده است.

دشمنی در مرحله آفرينش

چنان که در آيات قرآني می‌خوانیم، خاستگاه دشمني ابليس با انسان به داستان آفرينش آدم باز ميگردد؛ يكي از مسائلی كه در داستان آدم و ابليس بیان شده، خودداری ابليس از سجده براي آدم است؛ در آيات (فَسَجَدَ الْمَلَائِكَةُ كُلُّهُمْ أَجْمَعُونَ إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَىٰ أَن يَكُونَ مَعَ السـَّـٰـجِدِينَ قَالَ يَـٰـإِبْلِيسُ مَا لَكَ أَلَّا تَكُونَ مَعَ السـَّـٰـجِدِينَ)^۲ با ساختار تاكيد در تاكيد، به سجده تمام ملائكه جز ابليس بر آدم تصريح شده است.

در باره فرعون ميفرمايد: (وَ كَذلِكَ زُيِّنَ لِفِرْعَوْنَ سُوءُ عَمَلِهِ وَ صُدَّ عَنِ السَّبيلِ وَ ما كَيْدُ فِرْعَوْنَ الّا في‏ تَبابٍ)^۱: «و اين گونه برای فرعون، زشتی كارش آراسته شد و از راه [راست‏] بازماند و نيرنگ فرعون جز به تباهی نینجامید».

همچنین خطاب به منحرفان از مسير الهی در حيات انساني ميفرمايد: (وَ لا تَتَّخِذُوا أيْمانَكُمْ دَخَلاً بَيْنَكُمْ فَتَزِلَّ قَدَمٌ بَعْدَ ثُبُوتِها وَ تَذُوقُوا السُّوءَ بِما صَدَدْتُمْ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ لَكُمْ عَذابٌ عَظيمٌ)^۲: «و زنهار، سوگندهای خود را دستاويز تقلب ميان خود قرار مدهيد، تا گامی بعد از استواريش بلغزد، و شما به [سزای‏] آنكه [مردم را] از راه خدا باز داشته‏ايد دچار شكنجه شويد و برای شما عذابی بزرگ باشد»؛ در آيات ديگر نیز، عمل «صد سبيل» به شيطان و انسان‌هاي مشرک و ظالم نسبت داده شده است؛^۳ همچنين به حضرت محمد صلی الله علیه و آله نيز ياد آور شده است که مراقب دسيسههاي آنان باشد.^۴

با توجه به آيات قرآن ميتوان دشمنان انسان را در مسير حيات ديني دو گونه دانست: دروني و بيرونی؛ شاخص دشمن بيروني انسان، ابليس و دشمن دروني او، نفس انساني است که در صورت همراهی با هم، موجب شقاوت ابدي انسان مي‌شوند؛ اينک در ادامه به ارائه آگاهي‌هاي قرآني پیرامون اين دو دشمن ميپردازيم.