السَّماواتِ وَ الْأرْضِ طَوْعاً وَ كَرْهاً وَ ظِلالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَ الْآصالِ)^۱ مشاهده نمود؛ ولی مفسران، مراد از سجده ياد شده در این آيه را انسان‌ها دانسته‌اند؛ مقصود از «طوع» و «كره» نيز تقسيم احوال سجده‌گزاران است؛ مراد از طوع، تمايل نفس براي نزديكي به خدا به قصد تعظيم و داشتن محبت الهی است و مراد از كره، اضطرار، هنگام شدت و نيازمندي است؛ بنابراین، به معناي تحت فشار و الزام و اجبار نيست؛ زيرا این مفهوم از هدف آيه بعيد به نظر ميرسد.^۲ سجده از روي اكراه، همان سجده بی‌واسطه و بدون رغبت است و اين افراد در حقيقت خداوند را با مظاهر او كه همان ستاره، بت و ... باشد سجده مي‌كنند؛ چنان كه اينها مظاهر الهی به‌شمار آمده و سجده به آنها سجده با واسطه براي خدا دانسته می‌شود.

نسبت دادن سجده به آسمان‌ها و زمين با لحاظ ظرف بودن آنها، براي موجودات ساكن در آنها بوده است و ازاين‌رو حكم سجده به خودِ ظرف نیز تسري داده شده است، به ويژه هنگامی كه مظروف، اشرف از ظرف باشد.^۳

سايه‌ها

سجده سايههاي موجودات، به عنوان يكي از نشانههاي عظمت و قدرت خداوند در چند آيه از قرآن گزارش شده و مفسران اسلامي مباحث

سُلَيْمانَ وَ كُلاًّ آتَيْنا حُكْماً وَ عِلْماً وَ سَخَّرْنا مَعَ داوُدَ الْجِبالَ يُسَبِّحْنَ وَ الطَّيْرَ وَ كُنَّا فاعِلينَ)^۱ دارای مضمونی مشابه آنچه بیان شد هستند.^۲

در تحليل شيخ طوسي، این فراز از آيه ۱۸ سوره حج: (مَن فی السَّمَاوَاتِ وَ مَن فی الْأرْضِ) به عقلاء و مؤمنان، و بخش دوم به ساير موجودات آسماني و زميني كه از جنس انسان نيستند اشاره دارد؛ وی از دو تعبير سجود عقلاء و سجده جمادات بهره جسته و گونه نخست را خضوع اختياري در برابر خداوند و اطاعت وي دانسته و گونه دوم را به خضوع ذاتي آنها در برابر خداوندي كه مالك همه امور است معنا می‌کند؛ ظاهر آيه هرچند عام است، اما مقصود از آن در صورتي كه سجده در آيه را به معناي عبادت و خضوع بدانیم، خاص خواهد بود؛ زیرا روشن است که گروه زيادي از مردمان به خداوند کافر هستند.^۳

برخی از مفسران در پاسخ به اين اشكال كه عام بودن بخش نخست آيه، با بخش (كَثِيرٌ مِّنَ النَّاسِ وَ كَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ) قابل جمع نیست، سه توجيه ارائه کرده‌اند كه از جمله اینکه هرچند، آيه در باره همه انسان‌ها عموميت دارد، اما بعضي از آنان در ظاهر سجده را ترك ميكنند، يعني به ظاهر سجده نکرده ولي ذاتاً سجده می‌کنند؛ ولی ظاهر و باطن مومن در سجده يكي است.^۴

مفهوم آيه ۲۲ سوره حج را می‌توان در آيه (وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي