زمان اعطای استطاعت بود. آیا فاعل پیش از انجام فعل، دارای استطاعت است یا تنها در هنگام انجام فعل متصف به استطاعت خواهد شد؟

بیشتر جبرگرایان معتقد بودند که خداوند برای هر فعل، در زمان وقوع آن، قدرتی در انسان می‌آفریند که او را شایسته انجام آن فعل خاص می‌کند،^۱ که از این ایده به استطاعت مع‌الفعل یاد می‌شد. از آنجا که این قدرت تنها برای یک فعل پدید می‌آید، حق انتخاب و اختیار را می‌گیرد و چون هم‌زمان با فعل، خلق می‌شود نمی‌تواند مبدأ پیدایش فعل شود. از این‌رو قائلان به استطاعت مع‌الفعل - چنانکه ابن‌حزم نیز تصریح کرده است^۲ - افعال را مخلوق خداوند می‌دانستند و خواسته یا ناخواسته به جبرگرایی و انکار فاعلیت حقیقی نزدیک می‌شدند. در مقابل، معتزلیان معتقد بودند خداوند از ابتدای خلقت، انسان را مستطیع آفریده است و استطاعت زمانی تحقق پیدا می‌کند که پیش از انجام فعل، تمام شرایط برای فاعل فراهم باشد؛ این بدان معنا بود که استطاعت پیش از فعل حاصل است.^۳ این دیدگاه، به استطاعت قبل‌الفعل نام گرفت.

در این نظریه «استطاعت»، قدرت بر فعل و ترک آن دانسته ‌شده،^۴ که با ضمیمه شدن اراده فاعل، منشأ پیدایش فعل می‌شد. در نتیجه، با به کاربستن این قدرت و استطاعت، فعل واقع خواهد شد.^۵ این تقریر که استطاعت را پیش از فعل و عامل اصلی در ایجاد فعل می‌شناسد، از سوی قدریان نخستین^۶ و در ادامه از سوی معتزله

مبانی نظریه أمر بین أمرین

نظریه أمر بین أمرین گذشته از وجهه سلبی و نفی دیدگاه‌های رقیب، نظریه‌ای اثباتی در موضوع فاعلیت انسان است که بر پایه مبانی و مؤلفه‌هایی تبیین می‌شود. پاره‌ای از این مبانی برای تبیین فاعلیت انسان و برخی برای تبیین و چگونگی فاعلیت خداوند نسبت به افعال بندگان مطرح می‌شود و البته پاره‌ای از موضوعات به دلیل مواجهه با نظریه‌های رقیب و موضع‌گیری در برابر ایده‌های مطرح شده در این موضوع، مورد توجه قرار گرفته است. در این میان دو موضوع به عنوان مهم‌ترین مبانی نظریه قابل بررسی است: یکی استطاعت فاعل و دیگری جایگاه اراده الهی.

استطاعت

هرجا سخن از فعل و فاعلیت است یکی از مؤلفه‌های اصلی بحث، قدرت یا استطاعت خواهد بود. در اصطلاح متکلمانِ قدیم، «استطاعت» در انسان همان خصوصیتی است که تأمین‌کننده «فاعلیت» او بوده و صدور فعل از سوی انسان را برای وی ممکن می‌کند. بنابراین هر کس با هر تقریری که از فاعلیت انسان داشته باشد، به ضرورت وجود استطاعت معتقد است. به همین دلیل در جهان اسلام تنها جهمیه و گروه‌هایی از ازارقه - که نسبتِ افعال به انسان را حقیقی نمی‌دانستند - منکر هرگونه استطاعت برای انسان بودند^۱ و سایر گروه‌های فکری، ‌استطاعتِ انسان را می‌پذیرفتند.

هر چند جریان‌های فکری مذکور در این که استطاعت، موهبتی الاهی است اتفاق نظر داشتند، اما نقطه اختلاف میان اندیشمندان در این موضوع، ماهیت و