71
آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین

متن دیگری که حاوی عبارت «أمر بین أمرین» است، نامه‌ای منسوب به امام هادی‌ علیه السلام و خطاب به اهل اهواز است که در کتاب تحف العقول و با تفاوتی اندک در کتاب الاحتجاج طبرسی به شکل مرسل نقل شده و منابع بعدی به نقل از احتجاج این نامه را گزارش کرده‌اند.۱ در این متن نیز به روایت پیش گفته از امام صادق علیه السلاماشاره شده و به تبیین أمر بین أمرین و سازگاری این مفهوم با کتاب و سنت پرداخته شده است.

البته، جست‌وجو در منابع روایی، متن دیگری را با اصطلاح «أمر بین أمرین» متعلق به قبل از این دوران، پیش‌رو می‌گذارد؛ علامه مجلسی در بحار الأنوار خبری را نقل کرده است که در آن، تعبیر «أمر بین أمرین لا جبر و لا تفویض» از امیرالمؤمنین علیه السلام - یعنی در نیمه نخست سده اول - گزارش شده است.

۰.مِنْ كِتَابِ مَطَالِبِ السَّئُولِ، لِمُحَمَّدِ بن طَلْحَةَ الْبَيْهَقِيِّ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الشَّافِعِيِّ عَنْ يَحْيَى بن سُلَيْمٍ عَنِ الْإِمَامِ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍ عَنْ عَبْدِ اللّه بن جَعْفَرٍ رَضِيَ اللّه عَنْهُ عَنِ الْجَمِيعِ عَنْ أَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ علیه السلام‏ أَنَّهُ قَالَ يَوْماً أَعْجَبُ مَا فِي الْإِنْسَانِ قَلْبُهُ.... فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مِمَّنْ شَهِدَ وَقْعَةَ الْجَمَلِ فَقَالَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ بَحْرٌ عَمِيقٌ فَلَا تَلِجْهُ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ بَيْتٌ مُظْلِمٌ فَلَا تَدْخُلْهُ فَقَالَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ سِرُّ اللّه فَلَا تَبْحَثْ عَنْهُ فَقَالَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنَا عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ لَمَّا أَبَيْتَ فَإِنَّهُ امر بَيْنَ‏ أَمْرَيْنِ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ فَقَالَ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ إِنَّ فُلَاناً يَقُولُ بِالاسْتِطَاعَةِ وَهُوَ حَاضِرٌ فَقَالَ عَلِيٌّ علیه السلام عَلَيَّ بِهِ فَأَقَامُوهُ فَلَمَّا رَآهُ قَالَ لَهُ الِاسْتِطَاعَةَ تَمْلِكُهَا مَعَ اللّه أَوْ مِنْ دُونِ اللّه وَ إِيَّاكَ أَنْ تَقُولَ وَاحِدَةً مِنْهُمَا فَتَرْتَدَّ فَقَالَ وَ مَا أَقُولُ يَا أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ قَالَ قُلْ أَمْلِكُهَا بِاللّه الَّذِي أَنْشَأَ مَلْكَتَهَا.۲

1.. حرّانی، تحف العقول، ص۴۵۸؛ طبرسی، الاحتجاج، ج۲، ص۴۵۰.

2.. علامه مجلسی، بحار الأنوار، ج۵، ص۵۷؛ این گزارش در منابع دیگری هم به نقل از عبداللّه بن جعفر از علی بن ابی‌طالب علیه السلام نقل شده است. نک: ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، ج۵۱، ص۱۸۲؛متقی هندی، کنز العمال فی سنن الاقوال و الافعال، ج۱، ۳۴۸.


آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
70

۰.عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه علیه السلام قَالَ: لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ وَلَكِنْ امر بَيْنَ‏ أَمْرَيْنِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا امر بَيْنَ‏ أَمْرَيْنِ قَالَ مَثَلُ ذَلِكَ رَجُلٌ رَأَيْتَهُ عَلَى مَعْصِيَةٍ فَنَهَيْتَهُ فَلَمْ يَنْتَهِ فَتَرَكْتَهُ فَفَعَلَ تِلْكَ الْمَعْصِيَةَ- فَلَيْسَ حَيْثُ لَمْ يَقْبَلْ مِنْكَ فَتَرَكْتَهُ كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي أَمَرْتَهُ بِالْمَعْصِيَةِ۱؛ نه جبر درست است و نه تفویض، بلکه امری میان دو امر است. گفتم امر میان دو امر چیست؟ فرمود: مثل آنکه کسی را در حال گناه می‌بینی، پس او را از گناه نهی کنی ولی او اعتنا نکند. پس تو او را واگذاری تا مرتکب گناه شود، در این حال چون او نهی تو را نپذیرفته و تو او را رها کرده‌ای بدین معنا نیست که او را به گناه امر کرده باشی.

این روایت را بنا بر نقل شیخ صدوق، مفضل بن عمر از امام صادق علیه السلام نقل کرده است. در سند کلینی، نام راوی اول ذکر نشده و با تعبیر «عمّن حدّثه» آمده است و بقیه رجال سند تا محمد بن خالد برقی میان کلینی و شیخ صدوق مشترک است.

جست‌وجوی در روایات و گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد این اصطلاح نه تنها در سده نخست مطرح نبود، بلکه پس از این دوران نیز اصطلاح و قالب اصلی در بیان دیدگاه اهل بیت علیهم السلام نبوده است و تنها در چند گزارش روایی از این اصطلاح و ساختار استفاده شده است.

گزارش دیگری که اصطلاح «أمر بین أمرین» را در خود دارد، روایتی است که شیخ صدوق در کتاب عیون أخبار الرضا نقل کرده است. در این روایت فردی به نام برید(یزید) بن عمیر بن معاویه به محضر امام رضا علیه السلام رسیده از ایشان ‌درباره روایت منقول از امام صادق علیه السلام «لا جبر و لا تفویض بل أمر بین أمرین» سؤال می‌کند و امام رضا علیه السلام روایت منقول از جد بزرگوارش را تبیین می‌فرماید.۲

1.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۰؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۶۲.

2.. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ج۱، ص۱۲۴.

  • نام منبع :
    آموزۀ أمر بین أمرین در ‌اندیشۀ امامیۀ نخستین
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    سازمان چاپ و نشر دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1398
    نوبت چاپ :
    اول
    شمارگان :
    500
تعداد بازدید : 1157
صفحه از 230
پرینت  ارسال به