مردود می‌شمردند.

از این‌رو نه تنها مخلوق بودن افعال بندگان را انکار کردند،^۱ بلکه دایره قضا و قدر و ‌اراده خداوند را نیز محدود کرده، فعل انسان را از این محدوده خارج دانستند.^۲ بر این اساس، انسان در برابر خدا دارای قدرت و اراده است و بدون آنکه فعل او تحت اراده و حاکمیت مستقیم خداوند باشد، فعلی را انجام داده و یا ترک می‌کند؛ حتی اگر مخالف اراده، خواست و رضایت الهی باشد.^۳ معتزلیان معتقد بودند که خداوند از ابتدای خلقتِ انسان، او را مستطیع آفریده^۴ و انسان تا انتهای عمر خویش، افعال خود را بر اساس این نیروی خدادادی می‌آفریند و به تعبیری پدید آورنده و فاعل حقیقی افعال خود است.^۵ این پندار بدین معنا بود که استطاعت‌ پیش‌ از فعل‌ حاصل‌ است‌ و از این‌رو انسان، مسئول‌ اعمال خویش شمرده می‌شود.^۶

معتزله تفاوت میان فعل اختیاری و فعل غیر اختیاری را در وجود همین اراده و قدرت مؤثر دانسته، معتقد بودند انسان بر پایه همین قدرت و اراده، فاعل حقیقی و تنها فاعل فعل خواهد بود.^۷ تأکید معتزله در مسئله فاعلیت انسان بر همین استطاعت و قدرت پیشین بود که می‌توانست منشأ پیدایش فعل شود. استطاعت در تفسیر ایشان قدرت بر فعل و ترک بود؛^۸ و فاعل فعل، تنها با اراده خویش یکی از

دانسته‌اند؛ برخی سوسن نصرانی و برخی معبد جُهَنی را منشأ پیدایش این حرکت در بصره دانسته‌اند.

البته عده‌ای نیز بر این باورند که این حرکت در شام پدید آمد و متون فلسفی و لاهوت مسیحی را در پیدایش این اندیشه در میان مسلمانان مؤثر دانسته‌اند.^۱ این جنبش که حرکتی دینی - سیاسی بود، از سوی مخالفان به «قَدَریه» موسوم شد. از آنجا که بزرگان این فرقه به وسیله مخالفان خود به سرعت سرکوب و قلع و قمع شدند و آثارشان از میان رفت، اطلاعات گسترده و دقیقی از باورهای ایشان در دست نیست؛ اما ‌اندیشه این گروه در سده دوم از سوی جریان کلامی جدید و قدرتمند معتزله پیگیری شد. از آنجا که معتزلیان نیز «قَدَر» و وضعیت از پیش تعیین شده را برای انسان انکار می‌کردند، به «قَدَریّه» موسوم شدند.

قدَریان آیات و روایاتی را که بر عمومیت اراده و مشیت الهی دلالت داشت و یا سخن از قضا و قدر الهی می‌گفت را به علم یا خواست تشریعی خداوند باز می‌گرداندند. این گروه با استناد به آیاتی که انسان را مسئول کردار خویش معرفی می‌کرد و یا او را مکلّف به پذیرش امری می‌نمود، از نظریه تفویض دفاع می‌کردند.^۲

معتزلیان با تأکید بر مسئولیت و تکلیف انسان و نیز عدالت خداوند - که بر پایه حسن و قبح عقلی تبیین می‌شد - فاعل حقیقی در افعال اختیاری انسان را شخص مکلَّف معرفی کردند. چنین شخصی بر پایه قدرت و اراده‌ای که خداوند از پیش به او عطا کرده است، می‌تواند فعلی را انجام داده و یا ترک کند. ایشان که بر تنزیه خداوند تأکید فراوان داشتند، هرگونه نسبت و ارتباط قبایح و ظلم به خداوند را