کریم خداوند با وصف عدل و عادل یاد نشده است، اما ۴۱ مرتبه از جمله در آیاتی مثل: (و ما ربک بظلّام للعبید)^۱ و (ما اللّه یرید ظلماً للعباد)^۲ و(ما ظلمنهم و لکن کانوا هم الظالمین)^۳ ظلم از خدای سبحان نفی شده است. نفی ظلم از خداوند در روایات و سنت اسلامی نیز به گستردگی نقل شده است، در حدیث قدسی فرمود: «إنی حرمت الظلم علی نفسی»^۴ البته در روایات، صفت عدل به خداوند نسبت داده شده است؛ در منابع اهل سنت از پیامبر صلی الله علیه و الهنقل شده که فرمود:

۰.کسی که حد بخورد عقوبتش در این دنیا واقع شده است و خدا عادل تر از آن است که عقوبت بنده‌اش را درآخرت تکرار کند.^۵

عدل نقطه مقابل و ضد ظلم است، از این رو عدل را با نفی ظلم برابر می‌دانند و اجماع مسلمانان بر این مطلب تعلق گرفته که هر کس خداوند را به ظلم متصف نماید کافر است.^۶ اما تفسیر‌های مختلف از این وصف و اینکه ملاک تشخیص ظلم چیست، نتایج متفاوتی را در موضوع فاعلیت انسان و مسئل ه اختیار رقم زده است. گروهی برای تشخیص ظلم، ملاک عقلی قرار داده اند و از این‌رو صدور پاره‌ای از افعال را از خداوند نفی می‌کنند اما گروهی دیگر با این مبنا که هر فعلی از خداوند صادر شود عین عدل است، وجود ملاک برای تشخیص ظلم و عدل را منتفی دانسته‌اند.

اصحاب حدیث بر پایه ظواهر قرآن از خداوند نفی ظلم کرده، خداوند را عادل

نظریه کلامی تکلیف، با مسائلی چون حسن و قبح و عدل الهی نیز گره خورده است. در حقیقت تکلیف یا همان اوامر و نواهی الهی، از نظر گروهی مقید و مشروط و از دید گروهی دیگر مطلق و بی‌شرط است. اصحاب حدیث به دلیل آن که ملاک حُسن را اراده و امر الهی می‌دانستند، معتقد بودند خداوند بر اساس اراده مطلقش، هر کسی را به هر میزان می‌تواند تکلیف نماید، اگرچه می‌داند آن فرد توان انجام این تکلیف را ندارد و یا انجام نخواهد داد. اما متکلمان عدلیه بر آن بودند که عدل الهی اقتضای حُسن تکلیف را دارد. تکلیف به بیش از طاقت و توان، قبیح و با عدل الهی ناسازگار است و از سوی دیگر، چون تکلیف تابع هدف و خیرخواهی خداوند است، پس انسان در برابر انجام تکالیف، استحقاق دست‌یابی به ثواب را دارد.^۱ ایشان تکلیف را از باب لطف می‌دانستند، بدین معنا که خداوند اسباب انجام تکالیف را به گونه‌ای فراهم می‌کند که احتمال انجام تکلیف و استحقاقِ ثواب، بیشتر باشد. در این دیدگاه، نه تنها تکلیف مشروط به شرایط و تابع نظام اصلح است، بلکه با نظام ثواب و عقاب نیز ارتباط روشن و شناخته شده‌ای خواهد داشت.

هیچ‌یک از گروه‌های کلامی در اینکه خداوند انسان را به وظایفی تکلیف کرده، تردید ندارند. همه اختلافات در شروط و ویژگی‌های مکلِّف و مکلَّف است. خداوند به عنوان مکلِّف، تکلیف می‌کند اما این فعل خداوند از نظر برخی متکلمان مشروط به شرایطی است که از آن جمله سازگاری با وصف عدالت است.

عدالت الهی

عدالت از اوصاف دیگر الهی است که مسلمانان بر آن اتفاق دارند. اگرچه در قرآن