وی معتقد است جبرگرایان فهمی نادرست از آیاتی چون (وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ يَشاءَ اللّه)‏ و(فَمَنْ يُرِدِ اللّه أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ وَ مَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقاً حَرَجاً) دارند. به عقیده او چون جبرگرایان به ثواب و عقاب نیز باور دارند، ناچار ظلم را به خداوند منتسب خواهند کرد، زیرا معتقدند خداوند بندگان را بر کاری که خود فاعل آن نبوده‌اند، عقاب می‌کند. در حالی‌که آیات قرآن این عقیده را آشکارا رد می‌کند. انسان در قرآن، فاعل حقیقی شمرده شده است و افعال حقیقتاً به افراد نسبت داده می‌شود.

خداوند در قرآن کریم فرموده است: (لا يُكَلِّفُ اللّه نَفْساً إِلَّا وُسْعَها لَها ما كَسَبَتْ وَ عَلَيْها مَا اكْتَسَبَتْ‏)^۱ «خداوند هيچ كس را جز به قدر توانايى‏اش تكليف نمى‏كند. آنچه [از خوبى‏] به دست آورده به سود او، و آنچه [از بدى‏] به دست آورده به زيان اوست».‏ در این آیه (لَها ما کَسَبَت و عَلیها مَا اکتَسَبَت) نسبت حقیقی است. یا در آیه شریفه (فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ * وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه)^۲ «پس هر كه هم‌وزن ذرّه‏اى، نيكى كند [نتيجه‏] آن را خواهد ديد و هر كه هم‌وزن ذرّه‏اى، بدى كند [نتيجه‏] آن را خواهد ديد»؛ و یا آیه (کلُّ نَفْسٍ بِما كَسَبَتْ رَهِينَةٌ)^۳ «هر كسى در گروِ دستاورد خويش است»؛ و نیز آیه (ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ‏)^۴ «اين [عقوبت‏] به خاطر كار و كردار پيشين شماست‏» و (وَ أَمَّا ثَمُودُ فَهَدَيْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمى‏ عَلَى الْهُدى‏)^۵ «و اما ثموديان، پس آنان را راهبرى كرديم ولى‏ كوردلى را بر هدايت ترجيح دادند»؛ و (إِنَّا هَدَيْناهُ السَّبِيلَ إِمَّا شاكِراً وَ إِمَّا كَفُوراً)^۶ «ما راه را بدو

بررسی این کتاب نشان می‌دهد تقریر برقی از مسئله فاعلیت انسان در قالب نظریه أمر بین أمرین، همان تقریر کوفیان است و با پذیرش فاعلیت انسان، همچنان بر حاکمیت ‌اراده خداوند و باز بودن دست الهی در تدبیر امور عالم اصرار دارد.

علی بن ابراهیم و تفسیر قمی

کتاب دیگری که از همین دوران در دسترس است، تفسیری منسوب به علی بن ابراهیم قمی است. اگرچه در انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم تردیدهایی وجود دارد،^۱ اما اگر کتابِ موجود را نوشته یکی از شاگردان او هم بدانیم، باز اثری متعلق به سده سوم و یا اوایل سده چهارم هجری و البته دربردارنده دیدگاه‌های علی بن ابراهیم و مشایخ قم خواهد بود. در مقدمه این کتاب، دیدگاه جبرگرایان و نیز معتزلیان به صراحت و مستند به آیات قرآن، رد شده است. در این ردیه روح نظریه «أمر بین أمرین» موج می‌زند. علی بن ابراهیم ابتدا دیدگاه جبرگرایان را صریح و آشکار بیان کرده است؛ به تعبیر وی جبرگرایان کسانی هستند که فاعل حقیقیِ افعال را خداوند می‌دانند و معتقدند انتساب افعال به انسان مجازی است. وی در طلیعه مطلب چنین نوشته است:

اما رد بر جبرگرایان که می‌گویند ما فعلی نداریم و مجبور هستیم و این خداوند است که فعل را برای ما ایجاد می‌کند و در حقیقت انتساب افعال به مردم، انتساب مجازی است نه حقیقی. ^۲