امام علیه السلام در تفسیر اجزای استطاعت و تبیین «سببٌ واردٌ من اللّه» همین را بیان فرمود که:

۰.گاه فردی صحیح الجسم و سلیم الجوارح است مانعی هم وجود ندارد، اراده انجام گناه می‌کند اما زمینه برای او فراهم نمی‌شود و گاهی هم زمینه فراهم می‌شود، در اینجا یا خداوند او را از ارتکاب گناه حفظ می‌کند و یا میان او و اراده‌اش را خالی می‌کند و عبد به سوء اراده‌اش، مرتکب گناه می‌شود.^۱

این بیان که در حدیثی قدسی وارد شده است، بیان کامل و تبیینی رسا از «أمر بین أمرین» است که امام رضا علیه السلام نیز در مواقف متعدد و برای بزرگان از اصحاب خویش بیان فرموده‌اند. یونس بن عبدالرحمان، صفوان بن یحیی، حسن بن علی وشاء و احمد بن محمد بن ابی‌نصر بزنطی، هر کدام در مجلسی این حدیث قدسی را از امام رضا علیه السلام شنیده‌اند که فرمود:

۰.قَالَ اللّه تَبَارَكَ وَ تَعَالَى يَا ابْنَ آدَمَ بِمَشِيَّتِي كُنْتَ أَنْتَ الَّذِي تَشَاءُ لِنَفْسِكَ مَا تَشَاءُ وَ بِقُوَّتِي أَدَّيْتَ إِلَيَّ فَرَائِضِي وَ بِنِعْمَتِي قَوِيتَ عَلَى مَعْصِيَتِي جَعَلْتُكَ سَمِيعاً بَصِيراً قَوِيّاً- ما أَصابَكَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللّه وَ ما أَصابَكَ مِنْ سَيِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِكَ‏ وَ ذَلِكَ أَنَا أَوْلَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّي وَ ذَلِكَ أَنِّي لَا أُسْأَلُ عَمَّا أَفْعَلُ‏ وَ هُمْ يُسْئَلُون‏.^۲

در این حدیث شریف چندین نکته مهم و دقیق نهفته است: اول آنکه انسان حقیقتاً اختیار دارد و آنچه بخواهد را مشیت می‌کند «کُنتَ أنتَ الذّی تَشَاءُ لِنَفسِکَ مَا تَشاء»، اگر چه این اختیار را به مشیت و خواست خدا واجد است، یعنی خداوند مشیت کرده که انسان دارای اختیار و اراده آزاد باشد.

است. اما از آنجا که این مشیت، تشریعی است با اختیار انسان منافاتی ندارد و همچنان انسان‌ حقیقتاً دارای اختیار است. انسان می‌تواند انجام یا ترک فعلی را اراده کند و قدرت خویش را در جهت انجام آن فعل به کار گیرد و با اختیار خود، اطاعت از اوامر خدا یا معصیت و سرپیچی از دستورات الهی را برگزیند. خداوند به همین مقدار هم اکتفا نکرده است، بلکه از روی لطف، بندگان را در انجام عمل صالح و اطاعت از دستورات الهی کمک می‌کند و زمینه انجام طاعت را فراهم می‌نماید. در مقابل، اگر انسان اراده معصیت نمود، خداوند میان عبد و اراده‌اش مانعی پدید می‌آورد و اراده عبد محقق نمی‌شود. اما اگر با همه این مقدمات، کسی اراده گناه کرد و مورد خذلان الهی قرار گرفت - یعنی خداوند او را رها کرده، به خود واگذاشت و گناه واقع شد - معصیت‌کننده همان فرد است که حقیقتاً و به اختیار خویش معصیت کرده و مستحق عقوبت خواهد بود. چنانچه فردی عمل صالح انجام ‌دهد، نیز به اراده خویش و البته به مدد الهی عمل انجام داده است و فضل الهی شامل او خواهد شد.

امام رضا علیه السلام در پاسخ به ابراهیم بن ابی محمود که از معنای آیه شریفه (وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ لا يُبْصِرُونَ‌) پرسش کرده بود، فرمود:

۰.آن هنگام که خداوند به علم خود می‌داند که ایشان از کفر و گمراهی باز نمی‌گردند، کمک و لطف خویش را از ایشان دریغ می‌دارد و میان ایشان و اختیارشان را خالی می‌کند (مانعی ایجاد نمی‌کند و ایشان به اختیار خود به سوی هلاکت ابدی می‌روند)، سپس فرمود: خداوند کسی را بر گناه مجبور نمی‌کند، بلکه بندگانش را مخیّر می‌دارد و به ایشان مهلت می‌دهد تا توبه کنند و به سوی او بازگردند.^۱