استطاعت لازم برای تحقق فعل نیست، بلکه جزیی از استطاعت که تمام‌کننده آن است، حین‌الفعل محقق می‌شود. این جزء، همان اذن الهی برای تحقق یک فعل است که در برخی از روایات به عنوان حلقه پایانی در تحقق یک شیء اشاره شده است.^۱ از این‌رو تا زمان تحقق فعل و ضمیمه شدن این جزء نمی‌توان مدعی شد که استطاعت فعل یا ترک آن وجود دارد.

در حقیقت، گزارش‌های رواییِ موجود، نشان‌دهنده پاسخ و عکس‌العمل امامان علیهم السلام در برابر دیدگاه‌های نادرست از این موضوع است. چنانکه گفتیم طرح مسئله‌ای با عنوان استطاعت در فضای فکری آن دوران، نخستین بار از سوی قدریه و با تصویری نادرست و منتهی به تفویض ارائه شد. از این‌رو برخی از روایات استطاعت، دیدگاه استقلال‌نگر معتزله و اندیشه تفویض را هدف قرار می‌داد و متذکر نقش خداوند در حوزه فاعلیت انسان بود. از سوی دیگر، انکار استطاعت پیشین از سوی اصحاب حدیث، زمینه را برای قول به جبر مهیا می‌کرد. برخی دیگر از روایاتِ استطاعت نیز در مقابله با دیدگاه جبرگرایان و تأکید بر وجود مقدماتی به عنوان ابزار استطاعت و مصحح تکلیف بود. این ‌تأکید بر وجود استطاعت پیش از فعل و تکلیف و همچنین حریت ناشی از آن بر پایه دلایل عقلی تبیین می‌شد. در بیان‌های مختلفی که از اهل بیت علیهم السلام گزارش شده، به این امر عقلی توجه شده که خداوند کمال مطلق است و افعال او بر پایه عدل و حکمت محقق می‌شود، به همین دلیل پذیرفتنی نیست که بر خلاف حکمت، عدل و کرامت رفتار کند. تکلیف به چیزی بیش از توان و استطاعت، مستلزم انتساب ظلم به خداوند است، و قابل پذیرش نیست؛ اما در عین حال اعطای قدرت و استطاعت نیز به معنای واگذاری امر به بندگان و تحقق فعل، تنها براساس قدرت و اراده بنده نیست.

است. در گزارش صالح نیلی پس از آنکه امام علیه السلام فرمود: استطاعت فعل یا ترک، در زمان فعل وجود دارد؛ صالح پرسید: پس بر اساس چه چیزی افراد عذاب می‌شوند؟ امام علیه السلام در پاسخ به ابزار استطاعت اشاره فرموده و تأکید کردند: خداوند کسی را بر انجام عملی مجبور نمی‌کند.^۱

امام صادق علیه السلام در این دو روایت میان دو مفهوم از استطاعت تفکیک کردند: استطاعت به معنی ابزار و مقدمات لازم برای انجام فعل، استطاعت به معنی قدرت بر فعل یا مجموعه عوامل لازم برای تحقق فعل.

ارتباط مفهوم اول که در پاره‌ای از روایات با عنوان استطاعت و در برخی روایات با عنوان آلة الاستطاعه یاد شده است، با حقیقت استطاعت که برای تحقق فعل ضروری است، در گزارش علی بن اسباط از امام رضا علیه السلام چنین آمده است:

۰.سَأَلْتُ أَبَاالْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلامعَنِ الِاسْتِطَاعَةِ فَقَالَ يَسْتَطِيعُ الْعَبْدُ بَعْدَ أَرْبَعِ خِصَالٍ أَنْ يَكُونَ مُخَلَّى السَّرْبِ صَحِيحَ الْجِسْمِ سَلِيمَ الْجَوَارِحِ- لَهُ سَبَبٌ‏ وَارِدٌ مِنَ اللّه^۲؛ از امام رضا علیه السلام ‌درباره استطاعت پرسیدم، امام علیه السلام فرمود: بنده پس از داشتن چهار ویژگی مستطیع خواهد بود: ۱- راهش باز باشد و مانعى از كار نداشته باشد. ۲- تنش سالم باشد [و در بدن خود نسبت به كارى كه قصد آن را دارد، كسر نيروى تنى نداشته باشد] ۳- اعضا و جوارح او نسبت به كارى كه مى‏خواهد انجام دهد، درست و سالم باشد ۴- براى او سببی از طرف خدا برسد.

بر پایه این توضیح، برخی از اجزای استطاعت، پیش از فعل موجود است - مثل سلامتی و نبود مانع - که این مقدار برای تکلیف، ضروری است؛ اما این همه