استطاعت (تفویض) باور داشتند.^۱

با این توضیح روشن است که اگرچه دیدگاه اهل بیت علیهم السلام ‌درباره فاعلیت انسان و نقش قضا و قدر، پیش‌تر نیز بیان شده بود؛ اما با تقابل‌های پدید آمده در این دوران، موضع‌گیری صریح در برابر این دو جریان، پرسش‌اصلی اصحاب بود که پاسخی متفاوت طلب می‌کرد. در چنین فضایی نظریه اهل بیت علیهم السلام با عنوان «أمر بین أمرین» و در قالب نفی صریح جبر و تفویض مطرح شد که از مسلمات دیدگاه اهل بیت علیهم السلام شناخته می‌شود و حتی در بین مخالفان نیز شهرت یافته و با نام صادقین علیهما السلامگره خورده است.^۲

دشواری فهم نظریه أمر بین أمرین

اگرچه نظریه اهل بیت علیهم السلام در موضوع فعل انسان، مطابق با عقل و فطرت است، اما بی‌نیاز از تذکر و تعلیم هادیان الهی نیست و عقول بشر بدون دستگیری علمی اهل بیت علیهم السلام به آن راهی نخواهند داشت. چگونگی تصویر و فهم جایگاهی میان تقابل جبر و تفویض، امری دشوار و نیازمند معلم الهی است. به فرموده امام صادق علیه السلام فهم این نظریه کار آسانی نیست و حقیقت «أمر بین أمرین» را کسی نمی‌شناسد، غیر از عالم (امام) یا کسی که از سوی عالم آموزش دیده باشد.

۰.عَنْ أَبِي عَبْدِ اللّه علیه السلام قَالَ: سُئِلَ عَنِ الْجَبْرِ وَ الْقَدَرِ فَقَالَ لَا جَبْرَ وَ لَا قَدَرَ وَلَكِنْ مَنْزِلَةٌ بَيْنَهُمَا فِيهَا الْحَقُّ الَّتِي بَيْنَهُمَا لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا الْعَالِمُ أَوْ مَنْ عَلَّمَهَا إِيَّاهُ‏ الْعَالِم^۳؛ از امام صادق علیه السلام ‌درباره جبر و قدر سؤال شد؛ امام فرمود:

سؤال مطرح بود که آیا میان جبر و قدر جایگاه سومی وجود دارد؟^۱

کلینی در بابی با عنوان «الجبر والقدر و الامر بین الامرین» و شیخ صدوق در باب «نفی الجبر و التفویض» گزارشی از این پرسش‌ها و بیانات اهل بیت‌ علیهم السلام در موضوع نفی جبر و تفویض آورده‌اند. این پرسش‌ها نشان می‌دهد در این زمان «قدر» به معنای واگذاری امر به انسان، شهرت یافته بود و تقابل میان دو نظریه جبرگرا و تفویض‌گرا مسئله مهم دین‌باوران در این زمانه بوده است.

گزارش‌های موجود نشان می‌دهد بحث و اختلاف نظر در موضوع جبر و تفویض در بین امامیه نیز گسترش پیدا کرده بود و حتی برخی از شیعیان، دیدگاه گروه دیگر را به یکی از این دو قول تفسیر می‌کردند. در گزارشی که شیخ صدوق نقل کرده است، امام صادق علیه السلام فرمود: مرا از آنچه دوستان ما ‌درباره آن اختلاف دارند خبر دهید و راوی در پاسخ از اختلاف در جبر و تفویض سخن گفت.^۲ یا در نامه‌ای که عبدالرحیم قصیر به امام صادق علیه السلام نوشت، ‌درباره اموری که اهل عراق در آن اختلاف داشتند پرسش نمود، که از جمله این پرسش‌ها - که به گفته عبدالرحیم اصحاب ما در آن اختلاف دارند - استطاعت پیش از فعل یا همراه فعل و خلق افعال و حرکات بود.^۳ همه این موضوعات از مسائل مورد اختلاف میان دو گروه جبرگرا و تفویض‌‌گرا بود.

اختلاف در موضوع جبر و قدر در دوره‌های بعد نیز ادامه داشت و این اختلاف میان اصحاب و شیعیان نیز جلوه‌هایی داشت. در زمان امامت امام رضا علیه السلام، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی گزارشی از این اختلاف در محضر امام رضا علیه السلام عرضه کرد؛ بنا بر فهم و برداشت وی، برخی از اصحاب ما به جبر و برخی به