این تعابیر که تفویض را با سلب قدرت و اراده از خداوند مرتبط می‌داند و در مقابل از قادر بودن خداوند بر مقدور انسان یاد می‌کند، معنای تفویض تکوینی را در برابر نظریه جبر تقویت می‌نماید.^۱

قدریه و تقابل با جبرگرایی

پیش از این اشاره شد که در دهه‌های نخست قرن اول هجری، اندیشه جبر یا تفویض در میان مسلمانان مطرح نبود، اگرچه باور عمومی به قضا و قدر الهی و زمینه‌های جبرگرایی در اندیشه عرب پیش از اسلام، رگه‌هایی از تفکر جبرگرا را پدید آورده بود. به تدریج جبرگرایی از سوی بنی‌امیه ترویج و تبلیغ شد و کسانی از محدثان نیز با شواهدی از قرآن و حدیث آن را تأیید کردند.

در دهه‌های پایانی سده اول، در برابر ‌اندیشه جبرگرا - که افعال بندگان را مخلوق خدا می‌دانست و با تأکید بر قضا و قدر از انسان سلب مسئولیت می‌نمود - جبهه‌ای پدیدار شد که با تأکید بر حریّت و اختیار، انسان را مسئول افعال و کردار خویش می‌شمرد. از این‌رو فاعلیت حقیقی انسان را تأکید می‌کرد. این گروه به آیات دیگری که بر استطاعت و قدرت مؤثر انسان در گفتار و کردار دلالت داشت تمسک می‌کردند. باور بنیادین این گروه، عقیده به قدرت و استطاعت مؤثر انسان در افعال ارادی و نفی قضا و قدر حتمی و لازم بود؛ در نتیجه اراده و فاعلیت خداوند را به امور تکوینی و خارج از اراده انسان محدود می‌نمود.

مکان پیدایش این جنبش به درستی معلوم نیست. برخی بر این باورند که نخستین بار این اندیشه در دهه هشتاد هجری از بصره سر برآورد، چنانکه برخی از منابع، نخستین سند مکتوب در این زمینه را نامه حسن بصری به عبدالملک مروان

که قادرند مکلف ساخته نه بر اموری که قدرت آن را ندارند، پس اگر کار نیک انجام می‌دهند خدا را شکر می‌کنند و اگر کار زشتی مرتکب شوند، طلب مغفرت می‌کنند اینان مسلمان‌اند.^۱

در این روایت، تفویضی که در مقابل جبر قرار گرفته، واگذاری قدرت از سوی خداوند به انسان‌ها است؛ به گونه‌ای که خود نسبت به آن فعل قدرت نداشته باشد و در نتیجه ضعف و سستی در سلطه‌اش پدید آید. در روایات فراوانی «تفویض» ملازم با عجز و ضعف خداوند و خروج از سلطه و قدرت الهی معرفی شده است؛ امام باقر علیه السلام فرمود: «خداوند از روی ضعف و سستی کار را به خلقش وانگذاشته است». ^۲ همچنین وقتی از امام صادق علیه السلام پرسیدند آیا کار مردم به خودشان واگذار شده است؟ فرمود:

۰.«خداوند برتر از آن است که در قلمرو حکومتش چیزی را که نمی‌خواهد روا بداند». در نقل‌های دیگر آمده است که خداوند برتر، بزرگ‌تر و گرامی‌تر از آن است که کار را به مردم واگذارد.^۳

امام رضا علیه السلام در بیان راه حل مشکل جبر و تفویض و در بیان نفی تفویض فرمود:

۰.وَ لَمْ يُهْمِلِ الْعِبَادَ فِي مُلْكِهِ هُوَ الْمَالِكُ لِمَا مَلَّكَهُمْ وَ الْقَادِرُ عَلَى مَا أَقْدَرَهُمْ عَلَيْه‏^۴؛ بندگان را در ملک خویش فرو نگذاشته است. او بر آنچه ایشان را مالک گردانیده مالک است و بر آنچه ایشان را بر آن قدرت بخشیده قادر است.