را انکار می‌کردند. طبیعی است اگر قدرت انسان مؤثر در پدید آمدن فعل نباشد، باید این فعل تحت تأثیر قدرت دیگری حادث شده باشد که آن قدرت مطلقه الهی است؛ از همین‌رو قول به خلق اعمال، ملازم با ایده استطاعت مع‌الفعل بود.

همه اصحاب حدیث بر این باور بودند که در این عالم، تنها خداوند خالق و پدید آورنده است و هیچ کس نمی‌تواند امری را که خداوند خلق نکرده است پدید آورد. این نظریه که با عنوان توحید در خالقیت و یا توحید افعالی مطرح می‌شد، مورد اتفاق همه گروه‌های اهل حدیث بود، بر همین اساس معتقد بودند که خداوند افعال انسان‌ها و حتی گناهان و قبایح را خلق کرده، قدرت و استطاعت انسان در پیدایش افعال تأثیری ندارد.^۱

بخاری در کتاب خلق افعال العباد از یحیی بن سعید نقل کرده است که می‌گفت: «ما زلت أسمع من أصحابنا یقولون أن افعال العباد مخلوقة» وی در توضیح این کلام می‌گوید: حرکات ایشان، صدا، اکتساب و نوشتن‌شان نیز مخلوق است: «حرکاتهم و اصواتهم و اکتسابهم و کتابتهم مخلوقة»^۲. بخاری به آیات و روایات متعددی تمسک می‌کند که همه امور و از جمله فعل انسان را مخلوق خداوند می‌شمارد. ابن تیمیه نیز بارها در آثار خود به نقل از ائمه اصحاب حدیث، خداوند را خالق اعمال عباد معرفی کرده است و مدعی است که جمهور اهل سنت - از اصحاب حدیث و فقه و تفسیر و تصوف - در این مسئله اجماع دارند.^۳ ابن راهویه به نقل از سفیان بن عیینه از عمرو بن دینار، نقل کرده که مشایخ ما از بیش از هفتاد سال پیش معتقد بودند خداوند خالق و غیر از او همه چیز مخلوق است.^۴

انسان نه فعلی دارد و نه قدرت و اراده‌ای که منشأ فعل باشد، بلکه خداوند فعل را در او خلق می‌کند همچنان که در جمادات خلق می‌کند. بنابراین فاعل حقیقی همه افعال، خداوند است و انتساب فعل به انسان‌ها مجازی است.^۱ این نظریه، تند‌ترین نظریه جبرگرا در تاریخ مذاهب اسلامی است و از همین‌رو جهمیه را با عنوان «جبریه خالصه» نامیده‌اند.

‌اندیشه جبر، متکی بر توحید فاعلی و انحصار خالقیت در خداوند بوده، بر نظام فراگیر اراده و مشیت الهی و نیز عمومیت قضا و قدر تأکید داشته است. دفاع از این اندیشه، از سوی برخی اشخاص و جریان‌های کلامی دیگر چون خلفیه، حمزیه، شعیبیه، میمونیه، اباضیه از خوارج و نیز ضراریه، نجاریه و کُلابیه هم مورد تأکید قرار گرفت.^۲ همه گروه‌های جبرگرا در این مسئله اتفاق داشتند که ‌اراده خداوند و نظام تقدیر، شامل و حاکم بر همه امور و مؤثر در پدید آمدن افعال است و چیزی در عالم، حادث نمی‌شود مگر به اراده حق‌تعالی.^۳

در میان جبرگرایان، جهمیه و گروه‌هایی از ازارقه (از فرق خوارج) منکر هرگونه قدرت و استطاعت بر فعل برای انسان بودند.^۴ پاره‌ای از اهل حدیث و سایر جبرگرایان نیز اگرچه وجود استطاعت در انسان را می‌پذیرفتند، اما معتقد بودند خداوند برای هر فعل - در زمان خود - قدرتی در انسان می‌آفریند که هیچ نقشی در ایجاد فعل ندارد، بلکه خداوند مطابق با قضا و قدر،افعال را در بندگان می‌آفریند.^۵ به بیان دیگر همه جبرگرایان، وجود استطاعت و قدرتی که پیش از فعل و مؤثر در پدید آمدن فعل باشد