جمله در این شعر ثعلب بن زهیر، به روشنی غلبه تقدیر الهی بر سرنوشت انسان منعکس شده است:

لو کنت أعجب من شیء لاعجبنی سعی الفتی و هو مخبوء له القدر^۱

در دیوان قیس چنین آمده است:

لبید، شاعر دیگر عصر جاهلی نیز چنین سروده است:

بر این اساس به روشنی می‌توان ادعا نمود که در دوره جاهلیت و پیش از نزول قرآن، در شبه جزیره عربستان باور عمومی بر حاکمیت اراده و تقدیر الهی بر سرنوشت انسان بوده است. البته به دلیل تخلف‌ناپذیر بودن اراده و مشیت الهی -که با علم و قدرت بی‌پایان او گره خورده است - جایی برای حریت و آزادی اراده انسان باقی نمانده و به نوعی ‌اندیشه جبرگرایانه را نتیجه می‌داد.

تمثّل دهر یا قَدَر و واسطه بین خدا و مردم هستند. شفیع قرار دادن بت‌ها و توسل به آلهه، به قصد طلب رحمت و دفع عذاب الهی بود که به باور ایشان با واسطه بت‌ها به مردم می‌رسید.^۱ این اعتقاد شرک‌آلود، اگرچه مشیت خداوند را محدود به مشیت خدایان می‌نمود و با شریک قرار دادن در فعل الهی، حریّت را از فعل خداوند نفی می‌کرد، آزادی انسان را نیز متزلزل ‌ساخته و با اعتقاد به جبر و قدر، حریّت را از انسان نفی و یا محدود و مقدّر می‌دانست.

قرآن کریم از این باور مشرکان مکه چنین گزارش نموده است:(سَیَقُولُ الّذِینَ أَشْرَکُوا لَوْ شاءَ اللّه ما أَشْرَکْنا وَلا آباؤُنا و لا حَرّمنا مِن شَیء).^۲

این آیه شریفه تصریح می‌کند که مشرکان مکه شرک خود و پدران‌شان را به مشیت و خواست الهی نسبت می‌دهند. در آیات دیگری نیز به گفته مشرکان اشاره شده است که عبادت فرشتگان و شریک قرار دادن برای خداوند را به مشیت الهی منتسب می‌کردند: (وَ قَالوا لَو شاءَ الرَّحمنُ مَا عَبَدناهُم).^۳ در مواردی نیز گناهان خویش را به امر الهی مرتبط کرده و از خود سلب مسئولیت می‌کردند: (وَإِذا فَعَلُوا فاحِشَةً قالُوا وَجَدْنا عَلَیْها آباءنا وَاللّه أَمرنا بِها).^۴

در این عبارات، افعال و اعمال، آشکارا به مشیت و امر الهی نسبت داده شده است، چنانکه در مواردی سرنوشت انسان را به مخلوقات الهی مثل روزگار نسبت می‌دادند: (ما هِیَ اِلّا حَیاتُنَا الدُّنیا نموتُ وَ نَحیا و مَا یُهلِکُنا الا الدَّهر).^۵

این اندیشه در اشعار باقی مانده از عصر جاهلی نیز قابل پیگیری است؛ از