و قدر الهی بدان تعلق گرفته باشد و ‌اراده خدا بر آن واقع شود.^۱

از آنجا که سخن ‌درباره تکلیف بندگان و فعل اختیاری است، ذیل کلام - یعنی وابستگی تحقق امور به مشیت و اراده الهی - نیز مربوط به افعال بندگان است، نه امور تکوینی غیر اختیاری.

این باور را می‌توان در میان شخصیت‌های متعددی از امامیه در آن دوران بازجست؛ مثلاً یونس بن عبدالرحمان - از متکلمان برجسته در میان اصحاب امام رضا علیه السلام و شاگرد هشام بن‌حکم - نیز در خدمت امام رضا علیه السلام باور خود را ‌درباره تحقق تکوینی امور این‌گونه بیان کرد:

۰.إِنِّي لَا أَتَكَلَّمُ بِالْقَدَرِ وَلَكِنِّي أَقُولُ لَا يَكُونُ إِلَّا مَا أَرَادَ اللّه وَ شَاءَ وَ قَضَى وَ قَدَّر؛ من قول قدریه را نمی‌گویم، بلکه معتقدم چیزی واقع نمی‌شود مگر آنکه خداوند آن را مشیت، اراده، تقدیر و قضا کرده باشد.^۲

حریز بن عبداللّه سجستانی و عبداللّه بن مسکان از فقهای برجسته و شخصیت‌های بارز در میان محدث ـ متکلمان نیز همین دیدگاه را به نقل از امام باقر علیه السلام گزارش کرده‌اند.^۳

نفی جبر و تفویض و بیان أمر بین أمرین

پیش‌تر گفته شد که دیدگاه اهل بیت علیهم السلام در موضوع فاعلیت انسان، نفی صریح جبر

امامیه در مدرسه کوفه داشته‌اند. در این گزارش نیز اشعری دیدگاه هشامین و شاگردان مدرسه هشام را در نظریه دوم و سوم نقل کرده است که به چنین تفکیکی باور ندارند. بنا بر گزارش خیاط، از نظر امامیه و متکلمان معروف آن، حتی معاصی نیز از شمول ‌اراده خداوند خارج نیست. شاهد دیگری که تعلق ‌اراده خداوند به همه افعال بندگان را نشان می‌دهد، گزارشی است که اشعری در مبحث استطاعت، پس از بیان دیدگاه مؤمن الطاق آورده است؛ وی در بیان نظریه مؤمن الطاق به این نکته هم تأکید دارد که «و کان شیطان الطاق یقول: لا یکون الفعل الا أن یشاء اللّه».^۱

با توجه به اینکه سخن از استطاعت انسان بر فعل است، هر فعلی اعم از طاعت یا معصیت را شامل می‌شود و از نظر مؤمن الطاق، هر فعلی فارغ از اینکه طاعت باشد یا معصیت، بدون مشیت و اراده الهی واقع نمی‌شود. گزارش اشعری از دیدگاه مؤمن الطاق در موضوع صفات الهی نیز این دیدگاه را تأکید می‌کند. اشعری پس از اینکه دیدگاه اصحاب مؤمن الطاق در مسئله علم الهی را گزارش کرده است، ادامه می‌دهد: «لا یکون شیئا حتی یقدّره و یثبته بالتقدیر و التقدیر عندهم الاراده».^۲

بنا بر این گزارش، از دیدگاه اصحاب مؤمن الطاق شیئی پدید نمی‌آید، مگر آنکه خداوند آن شیء را تقدیر کرده باشد و تقدیر نزد ایشان همان اراده است. پس شرط تحقق خارجی هر شیء، اراده الهی است و افعال انسان نیز از این عمومیت خارج نیستند.

شبیه به این باور را در عقیده حمزة بن حمران در محضر امام صادق علیه السلام می‌بینیم؛ حمزه باور خود ‌درباره افعال بندگان را چنین بیان نمود:

۰.خداوند بندگان را تکلیف نمی‌کند، مگر به اندازه توانی که به ایشان داده است و هر آنچه خارج از توان بندگان باشد، از ایشان برداشته شده است. سپس ادامه داد: واقع نمی‌شود مگر آنچه خداوند مشیت کرده باشد، قضا