یکصدمین شماره از فصلنامه علمی پژوهشی علوم حدیث، ویژه تابستان 1400 با 11 مقاله حدیثی منتشر شد.
به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه قرآن و حدیث، یکصدمین شماره از فصلنامه علمی پژوهشی علوم حدیث، ویژه تابستان ۱۴۰۰ با ۱۱ مقاله حدیثی با مدیر مسئولی و سردبیری آیت الله محمدی ری شهری، از سوی پژوهشکده علوم و معارف حدیث پژوهشگاه قرآن و حدیث منتشر شد.
در این شماره از فصلنامه علوم حدیث می خوانید:
- پاسخ به چند پرسش درباره احادیث ساختگى (موضوع و مجعول)
رضا استادی
- معناشناسی «عقل عن الله» در روایات
عبدالهادی مسعودی
- درآمدی تحلیلی بر تبویب کتب حدیثی
مهدی مهریزی
- نسل دوم حدیث پژوهی؛ معنا، مبنا و روش
عباس پسندیده
- بازتاب پارادایم فقه حیل در الکافی کلینی
علی راد
- آموزه نفی صفات در احادیث شیعه
رضا برنجکار، محسن زارع پور
- واکاوی پیوند مهارت سواد اطلاعاتی با حدیث پژوهی؛ ضرورت، چگونگی و پیشنهادها
عبدالحسین طالعی
- زمینه های پدید آمدن حدیث مشکل
محمدکاظم طباطبایی
- مطالعه علم سنجی فصلنامه علوم حدیث
رضا کریمی، زهرا صدرآبادی
- کبریت احمر، عنقاء مغرب – و اسلام شناسی (نکاتی از تهذیب الاحکام شیخ طوسی)
قاسم جوادی
- لزوم اهتمام به حدیث و علوم وابسته به آن
رضا مختاری
چکیده مقالات:
چکیده:
وجود احادیث جعلی در بین روایات رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم و ائمه هدی علیهم السلام واقعیتی غیر قابل انکار است. در این نوشتار دربارۀ آغاز جعل حدیث، کیفیت حدیث جعلی، معیار بازشناسی روایات ساختگی عمدی از غیر عمدی و وجود روایات جعلی در کتب معتبر حدیثی پرسش هایی طرح شده است و پاسخی شایسته یافته است. دستاورد مقالۀ حاضر آن است که روایات جعلی عمدی در بین روایات شیعه و سنی قبل از تدوین کتب حدیثی فراوان بوده است ولی فقها و محدثان با راهنمایی اهل بیت علیهم السلام روایات جعلی را از میراث حدیثی پاکسازی کرده اند و از این رو دانشمندان شیعی از توصیف روایت جعلی در کتب معتبر شیعی - جز در مواردی قطعی ـ باید پرهیز کنند.
کلیدواژه: احادیث مجعول، موضوعات، حدیث شناسی.
چکیده:
این نوشتار به معناشناسی عبارت«عقل عن الله» در احادیث پرداخته است. به این منظور معنای لغوی «عقل» ارائه و کاربردهایش در ترکیب با حرف جرّ «عن» گردآوری و دسته بندی شده است. بر این پایه، عبارت «عقل عن» در روایات فقهی به معنای تحمل و پرداخت دیه خطای دیگری است. در روایات غیر فقهی اما، «عقل» به معنای فراگیری و دریافت و نگاهداری در ذهن است. در این حوزه، عبارت مزبور با واژه مبارک «الله» ترکیب شده که به معنای فراگیری و دریافت از خداست. در بیشتر این کاربردها، مفعول بی واسطه دیده نمی شود، ولی موجود و در تقدیر است؛ زیرا «عَقَلَ» فعل متعدی و نیازمند مفعول است. با توجه به وجود مفعول «أمره» در برخی از کاربردها و نیز سیاق روایات، می توان مفعول را فرمان یا شأن الهی و عبارت مزبور را به معنای فراگیری و دریافت اوامر الهی از خداوند یا آنچه به شأن او مربوط است، دانست؛ خواه این دریافت از طریق فرستادگان خدا باشد یا گوش سپردن به ندای فطرت.
کلیدواژه:اصطلاح شناسی، کاربردشناسی، نقش حروف اضافه.
چکیده:
کتاب های حدیثی از دوره تدوین های رسمی که در دسترس است، از تبویب برخوردار بوده اند. این مقاله در صدد است با نگاهی تحلیلی و بیرونی به این تبویب ها، نخست تعریف و گونه شناسی نسبت بدان ها انجام دهد و سپس عوامل مؤثر بر تبویب را که عمدتاً به ویژگی های فردی مؤلف و زمانه او بر می گردد، با ذکر نمونه و شواهد نشان دهد. نیاوردن حدیث در باب مربوطه، نداشتن توجه لازم به احادیث معارض و مخالف، آوردن احادیث با مضمون عام در ذیل عنوان خاص بخشی از آسیب های تبویب های موجود است که برای مصونیت از آسیب ها راهکارهایی مانند مواجهۀ آگاهانه با تبویب های بازسازی مصادر اولیه و نمایه های موضوعی پیشنهاد شده است.
کلیدواژه: تعریف تبویب، گونه شناسی تبویب، تبویب کتاب های حدیثی.
چکیده:
از مسائل مهم، تولید علم و ضرورت نظریه پردازی بر مبنای منابع حدیثی است که اساس آن، کشف واقعیت است، نه توصیف و تجویز. سؤال اینکه آیا فقه الحدیث می تواند به تولید علم منجر شود؟ هدف این پژوهش بررسی امکان، مبنا و روش تولید علم از احادیث است. روش این پژوهش، تجزیه و تحلیل مطالعات بینا رشته ای حدیثی و سپس تجربه آن در حدیث پژوهی بوده است. یافته پژوهش اینکه اولاً امکان تولید علم از حدیث (کشف واقعیت) وجود دارد؛ زیرا سخن معصوم بر اساس واقعیت ها صادر می شود و در لایه زیرین خود، آن را پنهان دارد؛ ثانیاً رویکرد محقق باید فهم مبنا و لایه زیرین حدیث باشد نه ظاهر آن؛ ثالثاً برای دستیابی به این هدف باید، افزون بر فقه الحدیث مرسوم، از نسل جدید فقه الحدیث استفاده کرد که مبتنی است بر راهبرد پژوهش معکوس، به منظور شناخت مبنای مؤلفه های هر حدیث و سپس کشف قانون پایه از طریق بررسی مناسبات مبناها با یکدیگر. نتیجه اینکه برای تولید علم و اسلامی سازی علوم انسانی، پس از طی مراحل نسل اول، باید مراحل دیگری نیز طی شود. بر این اساس، باید آموزش این روش در رشته های علوم حدیث و علوم قرآن و حدیث باید مورد توجه قرار گیرد.
کلیدواژه: تولید علم، علوم انسانی اسلامی، فقه الحدیث، حدیث پژوهی، پژوهش معکوس
چکیده:
در روزگار کلینی کاربست حیل در فقه اسلامی نظریه ای شایع و فراگیر است و تقریباً در غالب ابواب فقهی حضور جدی دارد و اعتبار آن نزد جمهور فقیهان مسلّم و قطعی است. از جمله ادله طرفداران نظریه جواز حیل در مسأله زنای مریض، تبدیل مجازات حد زنا از شلاق به ترکه صدتایی از شاخه خرما با استناد به آیه (وَ خُذْ بِیَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَ لَا تَحْنَثْ) است. کلینی مضمون این دلیل را با اسانید خود از امام صادق علیه السلام گزارش کرده است. اعتبارسنجی گزارش های کلینی، تفاوت ها و تمایزهای آن با دیگر گزارش های موجود در جوامع حدیثی امامیه و اهل سنّت، مسأله اصلی این نگاشته است. برآیند پژوهش، مناقشه در یک گزارش کلینی است که تمایزها و تفاوت های آن با سایر گزارش های شیعی و اهل سنّت را ضمن چند فرضیه، تبیین نمودیم و در نهایت در طبقه بندی کلینی در زمره طرفداران پارادایم جواز حیل در استدلال به آیه فوق، در مسأله حد زنا مریض، تردید شده است.
کلیدواژه: الکافی کلینی، پارادایم حیل، آیه (وَ خُذْ بِیَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَ لَا تَحْنَثْ)، حد زنای مریض، نقد حدیث.
چکیده:
دیدگاه نفی صفات از ذات اقدس الهی، آموزه ای است که امروزه نظریه ای شاذّ تلقّی شده و نظریه اثبات صفت و عینیت آن با ذات، به عنوان تفسیر توحید صفاتی، به اهل بیت علیهم السلام نسبت داده می شود. این تحقیق درصدد پیجویی دیدگاه نفی صفات در روایات اهل بیت علیهم السلام است و به این نتیجه می رسد که حجم انبوهی از روایات شیعه، بر نفی صفات دلالت دارد و دیدگاه اثبات صفت، دیدگاه فلاسفه متأخّر است و به همین خاطر هر جا در روایات سخن از نفی صفات است، از سوی این اندیشمندان، دچار تأویل و توجیه شده است. روایات نافی صفت را می توان در چهار محور دسته بندی کرد: روایات نفی صفت، روایات نفی توصیف، روایات نفی وساطت صفات (مثلاً عالمٌ لذاته به جای عالمٌ بعلم) و روایات دالّ بر حدوث اسماء.
کلیدواژه: نفی صفات، احادیث شیعه، نیابت ذات از صفات، نفی توصیفات، حدوث اسماء، عالم لذاته
چکیده:
نگارنده در این مقاله ابتدا به تعریف سواد اطلاعاتی و ضرورت و فایدۀ آن در تسریع روند پژوهش و ترویج دانش می پردازد، آنگاه اهداف حدیث پژوهی را در چهار گروه پی می گیرد: تحقیق و تبیین، ترویج و گسترش، دفاع و پاسخگویی، تربیت و عمل. در هر یک از این هدف ها، کاربرد سواد اطلاعاتی نشان داده شده است. آنگاه بیش از بیست پیشنهاد برای اجرایی کردن این مسیر ارائه شده است.
کلیدواژه: سواد اطلاعاتی، حدیث پژوهی، علم الحدیث، مهارت های علمی، پیشنهادها.
چکیده:
دانش مشکل الحدیث یکی از شاخه های مهم دانش های حدیثی است. فهم احادیث مشکل و دستیابی به مراد معصومان علیهم السلام، نیازمند ساز و کاری منطقی و علمی است که اولین مرحله آن آگاهی از زمینه های پدید آمدن مشکل و سپس پی گیری حل دشواری های حدیث است. این نگاشته با استقصای روایات مشکل در مجموعه منابع حدیثی شیعه و سنی دوازده زمینه پدید آمدن مشکل الحدیث را با این عناوین مطرح کاویده و به حوزه های مربوط ازجاع داده است:
۱. آسیب های دامنگیر، ۲. غرابت واژه، ۳. چند معنایی واژه، ۴. وجود اصطلاح، ۵. پیچیدگی یا ابهام ساختار، ۶. بیان مجازی، ۷. جدا افتادن از قرینه ها، ۸. اسباب ورود حدیث، ۹. والایی محتوا، ۱۰. تخصصی بودن روایت، ۱۱. اختلاف و ناسازگاری درونی، ۱۲. تعارض و ناسازگاری بیرونی
کلیدواژه: حدیث مشکل، آسیب شناسی، اختلاف حدیث، ابهام، مجاز
چکیده:
مجلات علمی مهمترین ابزار اشاعه یافته های تحقیقاتی محسوب می شوند و نیاز است مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرند. بررسی وضعیت مجلات با رویکرد علم سنجی از جمله مهم روش های ارزیابی عملکرد علمی آنهاست. پژوهش حاضر در نظر دارد، فصلنامه «علوم حدیث» را به عنوان اولین و مؤثرترین نشریه در زمینه علوم حدیث، با رویکرد علم سنجی مورد مطالعه و بررسی قرار دهد. این پژوهش به شکل پیمایشی و با رویکرد علم سنجی انجام شده است. تمامی مقالات فصلنامه علوم حدیث شامل ۴۶۰ مقاله، جامعه این پژوهش را تشکیل می دهد. داده ها از پایگاه ISC استخراج شده و با فنون هم رخداد واژگان و شبکه هم نویسندگی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است. نتایج بررسی داده ها نشان داد که شبکه موضوعی فصلنامه بر اساس تکنیک هم رخداد واژگان از ۱۱ خوشه تشکیل شده است. همچنین شبکه هم نویسندگی از دو خوشه اصلی و سیزده خوشه کوچک تشکیل شده است. بزرگترین خوشه با محوریت محمدکاظم رحمان ستایش شکل گرفته است محوریت پرتولیدترین دانشگاه، دانشگاه تهران بود، اما نقش دانشگاه قرآن و حدیث، دانشگاه فردوسی مشهد و دانشگاه قم نیز قابل توجه بود.
بیشتر مقالات به شکل تک نویسندگی بودند؛ یعنی ۳۹۶ مقاله (۸۶ درصد) به شکل تک نویسنده بوده اند و رتبه دوم با ۱۳ درصد به مقالات دو نویسندهای اختصاص دارد. نتایج این پژوهش می تواند بالقوه اطلاعاتی برای تصمیم گیری درباره این فصلنامه در اختیار مسئولان آن قرار دهد تا درباره روندهای موضوعی پیش رو بازاندیشی کنند. نویسندگان و پژوهشگران می توانند از نتایج این تحقیق برای تعیین موضوعات پژوهشی و نشر آثار خود در فصلنامه استفاده کنند.
کلیدواژه: فصلنامه علوم حدیث، علم سنجی، هم رخداد واژگان، هم نویسندگی
چکیده:
در این مقاله گزارشى از برخى روایات تهذیب الاحکام شیخ طوسی آمده که گرچه در منابع روایى نقل شده اند، اما کمتر مطرح هستند و هرچند برخى از آنها در برخى منابع فقهى و غیر فقهى مورد بحث قرار گرفته اند، ولى چندان جایگاهى در بین عامه جامعه علمى ما ندارند. این روایات در سه حوزه روایات کلامی، روایات فقهی و روایات تاریخی قرار دارند. برخی از این روایات، با آنکه حاکی از روح اخلاق مدار و عدالت مدار اسلام اند، کمتر مورد توجه قرار گرفته و گاهی برخی دیدگاه ها و رفتارها در جامعه مسلمانان مغایر با آن چیزی است که روایات آمده است.
کلیدواژه:شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، روایات کلامی، روایات فقهی، روایات تاریخی
چکیده:
علمای پیشین، علاوه بر قرائت و مقابله کتاب های حدیثی، اهتمام داشتند که در نقل احادیث، به ضبط درست کلمات اشاره کنندو آن را به درستی به دیگران منتقل نمایند؛ اما در دوره معاصر، هر چند تصحیح و تحقیق کتب پیشینیان، ولی در بیشتر این تصحیح ها به ضبط درست واژه ها دقت نمی شود. از سوی دیگر، در تصحیح یک کتاب حدیثی باید به نقل آن حدیث در منابع دیگر هم توجه شود تا مشکلاتی که گاهی در فهم احادیث رخ می دهد، به کمترین حد ممکن برسد. این نوشتار نمونه هایی از اشکالات پیش آمده را برشمرده است
کلیدواژه: نقل حدیث، تصحیف، تصحیح نسخ، ضبط واژگان
علاقه‌مندان برای دریافت اصل مقالات می‌توانند به سایت فصلنامه علمی ـ پژوهشی «علوم حدیث» به نشانی اینترنتی hadith.riqh.ac.ir مراجعه کنند
