در اولين نشست علمی نقد و بررسی کتاب «موسوعة الأحاديث الفقهية عند المذاهب الإسلامية» حجت الاسلام طباطبایی عنوان کرد : تبلور و نمايان سازی مشترکات ميان مذاهب اسلامی سدی محکم در مقابل هجمه حرکت‌های استشراقی عليه حديث اسلامی است و برای مسلمين بسيار اميد بخش است. البته در کنار تأکيد بر اشتراکات نبايد از نقاط اختلاف نيز غافل ماند. شناخت دقيق نقاط تمايز و ويژگی های هر مذهب نيز از امور مهمی است که در اين پژوهش مراعات شده است.
اولين نشست علمی نقد و بررسی کتاب موسوعة الاحادیث الفقهیة عند المذاهب الاسلامیة از سوی «شورای برنامه ريزی مدارس علوم دينی اهل سنت» در قالب وبينار به صورت مجازی در ۳۰ مهر ماه برگزار شد.
اين نشست با حضور مؤلف کتاب حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمدکاظم طباطبایی و دبيری حجت الاسلام سیدمحمدحسن حکیم و با حضور سه نفر از علمای اهل سنت ايران «شيخ عبد الرحيم خطيبی»، «مولوی دکتر عبيد الله بادپا» و «ماموستا دکتر طيب مرادی» به عنوان ناقد تشکيل شد.
حجت الاسلام حکيم در ابتدای جلسه گفت: جامعه اسلامی ما در ايران سالهای بسياری است که همزيستی مشترک و متعالی ايمانی، ميان مذاهب اسلامی را به محوريت عشق به قرآن عشق به نبی مکرم اسلام صلی الله عليه وآله وسلم و عشق به اهل بيت عليهم السلام متحقق کرده و تجربيات شايانی را رقم زده است.
ارتقای اين تجربه به حوزه هم انديشی و همفکری مستقيم انديشمندان مسلمان از مذاهب مختلف يکی از راه های گسترش و تثبيت اين تجربه ايمانی است. اميدوارم اين دست تلاش ها جدی تر و با متانت استمرار پیدا کند تا شاهد پيشرفت های عميق و اثر گذار باشيم.
حکيم ضمن معرفی کتاب موسوعة الأحاديث الفقهية افزود: این موسوعه هم در هدف و هم در پژوهش و به انجام رسيدن مبتنی بر همفکری وهم انديشی و بهره گيری از تمامی توان مذاهب اسلامی استوار شده و در تدوين این موسوعه عالمان مسلمان مذاهب اسلامی از ايران و ديگر بلاد اسلامی، در قالب مشاوره علمی، جلسات دانشی و در ضمن مکاتبات علمی، ياری و همکاری داشته اند.
حجت الإسلام و المسلمين سيد محمد کاظم طباطبايی، در ابتدا از شورای برنامه ريزی مدارس علوم دينی اهل سنت برای برگزاری اين نشست و همچنين از اساتيد بزرگواری که قبول زحمت کرده اند قدردانی وساسگزاری نمود.
طباطبايی با اشاره به فضای معاصر و امکانات جديد که زمينه ساز مطالبه گری شفافيت در ميان مسلمين و مخاطبان حديث و سنت را پديد آورده بر لزوم روزآمد کردن منابع حديث فقهی برای زدودن تصورات و توهمات ناشی از دوری و فاصله ميان نگارندگان و مخاطبان مدونات حديثی فرق و مذاهب اسلامی تأکيد کرد.
رئيس پژوهشکده علوم و معارف حديث افزود: اين شفاف سازی بخش زيادی از توطئه دشمنان اسلام در ايجاد شبهات نسبت به حديث اسلامی و پروژه های نااميد سازی مسلمين از تراث و ميراث وحيانی را دفع خواهد نمود و سبب ساز تجديد روحيه و دميده شدن حياتی نو و تازه در ميان مسلمين خواهد بود.
رئيس دانشکده علوم حديث دانشگاه قرآن و حديث در ادامه اشاره کرد: نقش آفرينی گزاره های حديثی مذاهب اسلامی به عنوان قرينه ای برای درک جامع و تصويری مطابق واقع از حديث اسلامی ضرورتی است که تا پيش از اين موسوعه کمتر قابل بهره برداری بوده و به حمد الله در اين موسوعه تمهيد شده است. وی افزود: حتی روايات ضعيف هم می تواند در اين عرصه نقش آفرين باشد و فقيه را در دست يابی به فهم کامل تری از «سنت» ياری رساند.
مؤلف کتاب «موسوعة الأحاديث الفقهية» گفت: تبلور و نمايان سازی مشترکات ميان مذاهب اسلامی سدی محکم در مقابل هجمه های حرکت های استشراقی عليه حديث اسلامی است و برای مسلمين بسيار اميد بخش است. البته در کنار تأکيد بر اشتراکات نبايد از نقاط اختلاف نيز غافل ماند. شناخت دقيق نقاط تمايز و ويژگی های هر مذهب نيز از امور مهمی است که در اين پژوهش مراعات شده است.
در ادامه اين نشست «مولوی دکتر عبيد الله بادپا» استاد فقه و حديث و رئيس بخش «التخصص في الدعوة والفکر الإسلامی» در دارالعلوم زاهدان به نقد و بررسی کتاب پرداخت.
عبيد الله بادپا گفت: کار صورت گرفته کاری عظيم مهم و خدمتی بزرگ است واز الله اخلاص در آن را خواستارم. وی افزود ما در مورد روش و منهج کار نکات مهمی را بايد مطرح کنيم و نقدهای جدی نسبت به کار داريم. اما اين به معنای بی اهميتی به کار نيست.
دکتر بادپا گفت: جا داشت که روش بحث با تفصيل بيشتر می آمد تا برخی ابهامات نسبت به روش و منهج مرتفع شود. وی همچنين به دقت در نکات عربی نويسی و ويرايشی متداول در مجامع دانشگاهی اشاره کرد و گفت: شايسته بود منبع نگاری ها در اين موسوعه بر اساس الگوهای دانشگاهی رايج تدوين می شد تا به اين واسطه شناخت مؤلفان و تفکيک متون مذاهب مختلف آسان تر و سريع تر متحقق شود.
رئيس بخش التخصص في الدوة والفکر الإسلامی بر اين نکته تأکيد کرد که اگر مطلبی از امام يک مذهب يا فقيهان آن ها گزارش می شود مسير علمی صحيح آن انتساب به منابع و کتب فقهی معتبر همان مذهب است. اين مطلب در برخی موارد در موسوعه مراعات نشده و گاه نظری مذهبی از کتاب های مذهب ديگر اخذ و نقل شده است.
مولوی بادپا ضمن تقدير از به کارگيری الفاظ دال بر ادای احترام نسبت به نبی مکرم اسلام و اهل بيت عليهم السلام بر ضرورت به کارگيری اين الفاظ در مورد امهات المؤمنين و صحابه تأکيد کرد.
عبيد الله بادپا با اشاره به اهميت و جايگاه بحث در اسناد روايات و لزوم اتکای بر روايات صحيح نزد اهل سنت، از نپرداختن به مباحث رجالی و سندی در اين موسوعه انتقاد کرد. اين استاد فقه و حديث اهل سنت به عنوان پيشنهاد چينش روايات بر اساس مذاهب و به ترتيب آن را نيز پيشنهاد داد.
پس ارائه مطالب مولی دکتر عبيد الله بادپا، جناب شيخ عبد الرحيم خطيبی امام جمعه محترم منطقه قشم به نقد و بررسی کتاب پرداخت.
شيخ عبد الرحيم خطيبی اين کار را ناب و منحصر به فرد دانست و گفت: ما درباره اين کتاب هم نقد و هم دفاع داريم. اما چون اين جلسه به نقد کتاب اختصاص دارد نقدها را مقدم می کنم.
امام جمعه منطقه قشم گفت: يکی از اشکالات ما به اين کار در نقل و گزارش اقوال و آراء ائمه مذاهب است. اين مطلب روشن است که اقوال و آراء فقهی ائمه مذاهب نزد اهل سنت حديث تلقی نمی شود. بلکه اين ها نظرات فقهی خاص خود آن هاست. نظرات و اجتهاداتی است که خود مستند به حديث و سنت است. درست است که اهل هر مذهب اعتنای ويژه به نظرات ائمه خود دارد اما اين اعتنا با رويکرد شيعه به ائمه اهل بيت عليهم متفاوت است. اگرچه آمدن آراء صحابه و تابعيان را من می توانم دفاع کنم و برای آن توجيه دارم، اما آمدن اقوال فقهای اربعه را خروج از عنوان می دانم و نسبت به آن توضيح مؤلف محترم را خواستارم.
خطيبی در ادامه به نمود رويکرد شيعی در اين پژوهش اشاره نمود و گفت: به نظر می رسد مؤلف محترم در مواردی تلاش دارد که در ساختار و با شيوه نقل متون و عنوان گذاری ها نظر اماميه را القا کند. وی به عنوان نمونه به باب «المسح علی الرجلين» اشاره کرد و پرسيد چرا در اين باب روايات معارض «مسح» که در کافی و کتب شيعه آمده گزارش نشده است؟ خطيبی ضمن تأکيد بر اين که عمل نکردن به برخی روايات تابع بحث های فنی فقهی چه در اماميه و چه در مذاهب اهل سنت طبيعی بوده و عملکرد دانشی فقيهان محترم است، نمونه هايی از روايات شيعه را که مخالف «مسح» بود گزارش کرد.
در ادامه اين نشست و پس از بيان نکات ناقد محترم جناب شيخ عید الرحيم خطيبی امام جمعه ممنطقه قشم، «ماموستا دکتر طيب مرادی» به نقد و بررسی کتاب پرداخت.
ماموستا مرادی ضمن تأکيد بر مطالب اساتيد و اشاره به نکته جناب شيخ عبد الرحيم خطيبی که ما به اين کار هم نقد داريم و هم دفاع گفت: من هم با تکيه به همان سنت حسنه استاد و اختصاص اين جلسه به نقد، نقدها را مقدم می کنم.
دکتر مرادی گفت هدف تأليف موسوعه با التفات به برنامه های الکترونيک موجود و در دسترس بودن امکانات جستجو بر روی برنامه های کامپيوتری و سايت ها برای من روشن نشد. وی افزود: در عناوين به نظر می رسد که اجتهاد صورت گرفته و چينش متون ذيل عناوين تابع تلقی عمومی اهل سنت از گزاره های حديثی نبوده است.
مرادی مهم ترين اشکال اين موسوعه را نپرداختن به جهات رجالی و سندی احاديث دانست. وی بی توجهی به تصحيح و تضعيف گزاره ها در منابع اهل سنت را ناپسند و موجب سوء برداشت دانست، وی گفت: به نظر می آيد که در مورد احاديث اماميه اين طور نبوده و به نوعی صحت سنجی و اعتبار روايات اماميه به لحاظ سندی در اين پژوهش مراعات شده است.
ماموستا مرادی در ادامه به نمونه هايی از احاديث نقل شده در موسوعه پرداخت که نزد اهل سنت ضعيف تلقی شده و اشکال در اسناد آن ها موجود است.
در پايان اين نشست استاد سيد محمد کاظم طاطبايی با تشکر از همه اساتيد به حديث از امام صادق عليه السلام اشاره کرد که آن حضرت می فرمايند: «أحبّ اخوانى اليّ من أهدى اليّ عیوبى؛ محبـوبتـرین بـرادرانـم نزد من، کسـى است که عیبهایـم را به من اهدا کنـد».
ايشان ضمن اشاره به اين که برخی اشکالات اساتيد محترم مانند چرايی نپرداختن به اسناد روايات و تصحيح و تضعيف آن ها در مقدمه کتاب تبيين شده گفت: تفاوت مبانی رجالی و تعدد آراء در مورد حديث واحد مانع جمع نگاری می شود.
طباطبايی تأکيد کرد که مخاطب «موسوعه احاديث فقهية» افراد عادی و عموم مکلفين نيستند. بلکه مخاطب اين موسوعه فقيهان و محدثان متبحر و ذی الفن مانند اساتيد حاضر در اين نشست هستند که خود توان تفکيک احاديث صحيح از احاديث ضعيف را دارند. چنانکه در ضمن نشست نيز ارائه شد. لذا اين امر به مخاطب واگذار شده است. در جمع نگاری نمی توان مطابق يک نظر يا يک مبنا پيشرفت و اين مانع از غرض موسوعه در ساخت تصوير جامع از داشته های مذاهب اسلامی در حوزه حديث فقهی است. و طبيعی است که با اين رويکرد برخی احاديث ضعيف هم در پژوهش وارد خواهد شد که خود فقيه و محدث می تواند آن را تشخيص بدهد و در جای مناسب از آن به عنوان مؤيد يا شاهد بهره گيری کند.
حجت الاسلام طباطبايی با اشاره به نقص های فنی موجود در جلسه که گاه مانع فهم دقيق نکات اساتيد می شد و ضمن تقدير از اهتمام اساتيد بزرگوار گفت: از دوستان شورای برنامه ريزی مدارس علوم دينی اهل سنت خواهش می کنم تا اشکالات مطرح شده در اين جلسه و بلکه تمامی آنچه را که بيان و ارائه آن در اين فرصت کوتاه جلسه نگنجيد را به صورت مکتوب در اختيار ما قرار بدهند تا در فرصتی مبسوط مورد پاسخگويی و تبيين قرار گيرد. تا هم اساتيد بزرگوار با موسوعه و روش آن آشناتر شوند و هم برخی تصورات ايجاد شده اصلاح شود. و در ضمن اين ارتباط دانشی ما نيز در تکميل اين موسوعه از اساتيد بزرگوار و نظرات دانشی ايشان استفاده کنيم.
دبير نشست حجت الاسلام حکيم نيز با تشکر از همه اساتيد که با مراعات فرصت محدود نظرات و نکات خود را به صورت خلاصه و دقيق بيان کردند تشکر و سپاسگزاری کرد و اين نشست را پيش نشست شايسته و مناسبی برای شکل گيری نشست های تخصصی تر دانست. وی ضمن تشکر و قدردانی از شورای برنامه ريزی مدارس اهل سنت استمرار اين نشست ها و ادامه يافتن اين نقد و نظرها را خواستار شد.
گفتنی است کتاب «موسوعة الأحاديث الفقهية عند المذاهب الإسلامية» پژوهشی جامع در احاديث فقهی است که گروه فقه و حقوق پژوهشکده علوم و معارف حديث با همکاری شورای برنامه ريزی مدارس اهل سنت در دست انجام دارد.
در تعريف اين کتاب آمده: «موسوعة الأحاديث الفقهية عند المذاهب الإسلامية»، اهتمام جدی بر جمع آوری حداکثر متون حديث اسلامی از منابع معتبر تمامی مذاهب اسلامی دارد. طبيعت جامع نگاری اقتضای فراهم آوردن حداکثر متون مرتبط با موضوع را دارد، اما جمع آوری و کنار هم گذاردن هر متنی با هر درجه اعتبار و اهميت، آفاتی چون تطويل بی مورد را درپی خواهد داشت.
از سوی ديگر اتکای به صحت سنجی سندی و رجالی نيز با توجه به تفاوت در مبانی و رويکردها امری غير ممکن بوده و در نهايت کاربری جامع حديثی را به مخاطبان مبنا يا رويکردی خاص محدود می نمايد.
بر اين پايه با توجه به رويکرد عالمان مسلمان به منابع و رده بندی اعتبار مصادر نزد ايشان و به تبع آن رواج يک منبع حديثی در مذهب؛ اتکا بر منابع معتبر نزد هر مذهب به عنوان جايگزين اتکای بر صحت سنجی رجالی و سندی، محور گزينش متون و جمع آوری حداکثری احاديث قرار گرفت. ضمنا با توجه به جامعه مخاطب اين پژوهش ـ يعنی فقيهان مسلمان ـ و با احترام به مبانی علمی فقهاء، در تمسک به متون و استدلال به حديث، در اين پژوهش از داوری سندی و تحليل نسبت به متون اجتناب شده است.
از اين کتاب که در سی و سومين کنفرانس بين المللی وحدت اسلامی رونمايی شد، تا کنون ۳ مجلد با عنوان کتاب الطهارة به چاپ رسيده است.
