النَّاسِ أَدَاةٌ یَنَالُونَ بِهَا الْمَعْرِفَةَ؟ قَالَ فَقَالَ: لا، قُلْتُ: فَهَلْ کُلِّفُوا الْمَعْرفَةَ؟ قَالَ: لا عَلَى اللّه الْبَیَانُ، لا یُکَلِّفُ اللّه نَفْساً إِلا وُسْعَها، لا یُکَلِّفُ اللّه نَفْساً إِلا ما آتاها.^۱

در این روایت، عدم تکلیف به معرفت در واقع، به دلیل نبود ادات و ابزار نیل به معرفت، بیان شده است و نیز بر این اصل اساسی اشاره شده است که چیزی که از اختیار و طاقت انسان خارج باشد، تکلیف به آن تکلیف به ما لایطاق است و خداوند به آن تکلیف نمی‌کند. در روایت‌های دیگر هم به این نکته اشاره شده است؛ مانند روایت ذیل:

۰.عَنْ عَبْدِالْأَعْلَى مَوْلَى آلِ سَامٍ عَنْ أَبِی عَبْدِاللّه علیه السلام قَالَ: لَمْ یُکَلِّفِ اللّه الْعِبَادَ الْمَعْرِفَةَ وَلَمْ یَجْعَلْ لَهُمْ إِلَیْهَا سَبِیلاً.^۲

از همین‌ جا و بر اساس اصل پذیرفته شده عدل و عدم جواز تکلیف به ما لایطاق در امامیه بر اساس مبنای حسن و قبح عقلی، می‌توان به نادرستی دیدگاه منسوب به مؤمن طاق و ابومالک حضرمی، در گزارش اشعری پی برد؛ زیرا در عبارت اشعری آمده بود که آن دو معتقدند همه معارف اضطراری‌اند و در نتیجه، خداوند به برخی معرفت إعطا می‌کند و لاجرم به برخی دیگر معرفت إعطا نمی‌کند، با این حال - چه معرفت إعطا کند و چه نکند - انسان‌ها را به اقرار و ایمان مکلّف کرده است.^۳ پیداست که تکلیف به اقرار و ایمان به چیزی که معرفت آن إعطا نشده است، تکلیف به ما لایطاق است و نه‌تنها شواهد روایی از مؤمن طاق و ابومالک حضرمی درباره

باور داشتند. در این‌جا گزارش‌های تاریخی را با گزارش‌های روایی سنجیده و صحت و سقم آنها را واکاوی خواهیم کرد.

آنچه تاکنون آشکار شد آن بود که جمهور امامیان همه معارف نظری (معارفی که از طریق فکر و نظر به دست می‌آیند) را اضطراری می‌دانستند. بر این اساس بر آن بودند حصول معرفت غیر اختیاری بوده و فعل انسان به شمار نمی‌آید و صنع اللّه است. اندیشه صنع اللّه بودن معرفت، لوازمی دارد که امامیه بر اساس مبنای عدل الهی و پذیرش حسن و قبح عقلی، بنا به قاعده باید به آنها پایبند باشند؛ از جمله: ۱) عدم تکلیف به معرفت؛ ۲) عدم استحقاق ثواب و عقاب.

الف) عدم تکلیف و عدم ثواب و عقاب

در منظومه معرفتی امامیه چون معرفت فعل انسان نیست، تکلیف به آن هم معنا ندارد؛ چون تکلیف به امری که در قلمرو اختیار انسان نیست و فراتر از توان اوست، در واقع، تکلیف به ما لایُطاق است و نه‌تنها جایز نیست، بلکه قبیح است. ناگفته نماند مسئله تکلیف به معرفت، در مورد معارفی صدق می‌کند که تکلیف به آنها محتمل و معقول است (یعنی معرفة اللّه در رتبه نخست و معارف امور دینی در رتبه بعدی)؛ چه آن‌که تکلیف به معارف غیردینی و عادی بی‌معنا و نامعقول است. بنابراین، عدم تکلیف به معرفت در منظومه فکری امامیه به این سبب است که اولاً معرفت، فعل انسان نیست و صنع خداوندست و ثانیاً ادات و ابزار نیل به معرفة اللّه در انسان وجود ندارد و چون ابزار معرفت نیست، در واقع، استطاعت به معرفت نیست و تکلیف به چیزی که در استطاعتِ انسان نیست، تکلیف به ما لایطاق و نارواست:

۰.عَنْ عَبْدِالأعْلَى‏ قَالَ: قُلْتُ لأَبِی عَبْدِاللّه علیه السلام: أَصْلَحَکَ اللّه هَلْ جُعِلَ فِی