شواهدی که ذکر شد و یا ذکر خواهند شد، حاکی از آن‌اند که محل بحث و مناقشه فراتر از معرفت فطری و معارف بنیادین دینی است؛ ثانیاً اگر این شواهد هم نبود باز هم، چون دو دسته روایات مطلق و مقید داریم،^۱ و هر دو دسته مثبت هستند (نه یکی مثبت و دیگری منفی)، طبق قواعد باب اطلاق و تقیید، دلیلی بر حمل مطلق بر مقید نداشتیم، بلکه می‌بایست دسته مقید را حمل بر تأکید یا بیان مصداق خاص، کرد.^۲با این حال، چون شواهد تاریخی و روایی متعددی که حاکی از فضای فکری امامیان نخستین در عصر حضور است، وجود دارد، می‌توان بر اساس همان‌ها به تداعی ذهنی اصحاب امامیه دست یافت.

نکته مهم دیگر آن‌که افزون بر شواهد و گزارش‌های تاریخی و نیز اطلاق روایات به‌جا مانده از اهل‌بیت علیهم السلام، از دیگر قرائن اثبات این‌که همه معارف نظری محل بحث و مناقشه بوده نه معرفتِ همراه با قید دینی یا خصوص معرفة اللّه، سیاق بحث مسئله معرفت در بین مکاتب مختلف و دیگر رقیبان فکری امامیه (اهل حدیث و معتزله) می‌تواند باشد؛ چه آن‌که اصحاب حدیث بر اساس مبنای اراده و مشیت عامه حق تعالی، معتقد بودند که همه معارفِ به وجود آمده در انسان‌ها - بسان دیگر اعمال‌شان - در واقع، فعل و مخلوق حق‌تعالی بوده و اراده و اختیار انسان دخلی در تحقق معرفت ندارد. در مقابل، معتزلیان حصول معرفت را بر اساس نظریه اختیار و

عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: لَیْسَ عَلَى النَّاسِ أَنْ یَعْلَمُوا حَتَّى یَکُونَ اللّه هُوَ الْمُعَلِّمَ لَهُمْ، فَإِذَا عَلَّمَهُمْ فَعَلَیْهِمْ أَنْ یَعْلَمُوا.^۱

در روایت امام باقر علیه السلام علم و معرفت انسان‌ها، منوط به تعلیم و إعطای پروردگار عالم دانسته شده است.

۰.لیسَ العِلمُ بالتعلّمِ، إنما هو نُورٌ فی قَلبِ مَن یُریدُ اللّه أن یهدِیَه^۲؛ علم به یادگیری نیست، بلکه نوری است در قلب کسی که خدا هدایتش را اراده کرده است.

حال که از اطلاق روایات سخن به میان آمد، اشاره به این نکته بی‌مناسبت نیست که در منابع روایی امامیه، انبوهی دیگر از روایات مربوط به معرفت، وجود دارد که اطلاق گفته شده را ندارند^۳ و مقید به قید معرفة اللّه یا معارف دینی (در حوزه معارف ایمانی) شده‌اند. از این‌رو، بسیاری از شارحان و محققان معاصر و غیرمعاصر، این روایات را مقید و حمل به معرفة اللّه یا معارف بنیادین دینی و معرفت شریعت دانسته‌ و بدون در نظر گرفتن شواهد متعدد تاریخی، الف و لام در «المعرفة/ المعارف» را عهد ذکری دانسته و همه آنها را مقیّد به معرفة اللّه فطری پنداشته‌اند.^۴ اما اولاً