رسل و چه پس از آمدن آنها:

۰.گروه ششم از امامیه معتقد بودند که نظر و قیاس به معرفة اللّه می‌انجامد و عقل پس از ارسال رسل حجت است، اما پیش از آمدن رسل، عقول آدمی تا زمانی که سنت بیّنی نباشد، دلالتی (بر چیزی) ندارند و به آیه شریفه «و ما هرگز مجازات نخواهیم کرد، مگر آن‌که پیامبری مبعوث کنیم» استدلال می‌کردند. گروه هفتم از امامیه به تصحیح نظر و قیاس معتقد بودند و این‌که نظر و قیاس به علم منجر می‌شوند و عقول در توحید چه پیش و چه پس از آمدن رسل حجت‌اند.^۱

قول هشتم آن است که عقل و استدلال عقلی مطلقاً دلالتی بر چیزی ندارد و حجت نیست. شریعت و واجبات و محرّمات تنها با رسول یا امام ثابت می‌شود؛ زیرا رسول و امام را تک حجت می‌دانستند و حجتی فراتر از آن قبول نداشتند. هرچند احتمال داده می‌شود که برخی غُلات چنین نگرشی داشته‌اند، ولی با توجه به این‌که اشعری غُلات را مستقل و جدا از روافض تقسیم‌بندی کرده است، برای قول هشتم هیچ مصداقی در امامیه (روافض) یافت نشد:

۰.‏دسته هشتم از امامیه معتقد بودند که عقول - چه پیش و چه پس از ارسال رسل - دلالتی بر چیزی ندارند و چیزی از دین معلوم نمی‌شود و واجبی لازم نمی‌شود (تکلیف نمی‌شود)، مگر به قول رسل و امام و حجت پس از رسول و در واقع، حجتی غیر از (رسول و) امام بر خلق

‏دسته چهارم از امامیه پیروان هشام بن حکم هستند که معتقدند همه معارف به ایجاب خلقت، اضطراری است و معرفت واقع نمی‌شود، مگر بعد از نظر و استدلال؛ یعنی برآن بودند علم به خداوند عزّ و جل (معرفة اللّه) واقع نمی‌شود، مگر بعد از نظر و استدلال.^۱

قول پنجم متعلق به ابومحمد نوبختی است که مرتبط با مدرسه کلامی بغداد است و در فصل مربوط به مدرسه بغداد به تفصیل بحث خواهد شد:

۰.دسته پنجم از امامیه بر آن بودند همه معارف اضطراری نیستند، و معرفة اللّه، هم جایز است اکتسابی و هم جایز است اضطراری باشد. [در هر دو صورت] چه اکتسابی باشد و چه اضطراری، امر (و تکلیف) به آن به هیچ وجه جایز نیست. این قول حسن بن موسی (= ابومحمد نوبختی) است.^۲

دسته ششم و هفتم در واقع، برخلاف جمهور امامیه معتقدند که نظر و قیاس به علم می‌‌انجامد؛ یعنی معرفت را اکتسابی می‌دانستند. تفاوت این دو قول در این است که دسته ششم عقل و استدلال عقلی را پس از آمدن رسل، حجّت می‌دانند و به بیان دیگر، عقل را در استدلال‌هایش بی‌نیاز از راهنمایی رُسُل نمی‌دانند.^۳ اما دسته هفتم عقل و استدلال عقلی را مطلقاً و مستقلاً حجت می‌دانند؛ چه پیش از آمدن