گفتار دوم:

معرفت اضطراری در اندیشه امامیان در مدرسه کوفه

درآمد

کوفه و مدرسه کلامی آن در تاریخ اندیشه امامیه، جایگاه ممتازی دارد. مطالعات و پژوهش‌های برخی صاحبان قلم در حوزه تاریخ کلام امامیه گویای آن است که در کوفه سده دوم، مجموعه‌ای پُرمایه از نظریه‌پردازی، تبیین و تحلیل عقلانیِ اعتقادات شکل گرفت. به اجمال می‌توان گفت که در کوفه دست‌کم دو جریان مهم کلامی حضور داشت که به رغم شباهت‌های فراوان، در پاره‌ای جهات از یک‌دیگر فاصله می‌گرفتند: الف) جریان محدّث‌ متکلمان؛ ب) جریان متکلمان نظریه‌پرداز.^۱

هرچند محدّث ‌- متکلمان در آن دوره به کلام شُهره نبودند، اما به معنای واقعی و امروزینِ کلام، رفتاری کاملاً متکلمانه داشتند؛ برعکس متکلمانِ نظریه‌پرداز که به معنای تاریخی و خاص کلمه و در همان دوره به تکلّم شهرت داشتند. هر دو جریان در بُن‌مایه‌ها و مؤلفه‌های بنیادین فکری اشتراکات فراوانی داشتند که شاید مهم‌ترین

پیداست که در هر دو صورت و با هر دو ملاک، معرفت فطری مطرح در لسان علمی متکلمان نخستین که به معرفت موهوبی در فطرت و سرشت انسان‌ها اشاره دارد، غیر از معرفت اضطراری (ضروری) خواهد بود. معرفت فطری یکی از انواع معرفت‌های اضطراری (به معنای غیراختیاری) و اخصّ از آن خواهد بود؛ در نتیجه رابطه آن دو رابطه عام و خاص مطلق است، اما اگر مراد از معرفت اضطراری بی‌نیازی از استدلال و نظر باشد باز با معرفت فطری، متفاوت خواهد بود و به بیان دیگر، رابطه معرفت فطری با معرفت اضطراری به معنای دوم، رابطه عام و خاص من وجه است. مورد اشتراک آن دو معرفت فطری است که خود به‌ خود حاصل است و نیازمند استدلال و نظر نیست؛ اما موارد افتراق آن‌دو: ۱) معرفت اضطراری (ضروری) که از امور فطری نیست؛ مانند معرفت حاصله از حواس پنجگانه که نیازمند نظر و استدلال نیست و همچنین از امور فطری و موهوبی هم نیست؛ ۲) معرفت فطری که نیازمند به اندیشه و تعقل و توجه است؛ مانند انگاره هشام بن حکم و پیروانش در خصوص معرفت فطری که معتقد بودند بالفعل شدن امور فطری، نیازمند نظر و استدلال و التفات است.^۱