اضطراری روی‌ برگرداندند و بسان معتزلیان از مخالفان جدی معرفت اضطراری شدند و آیات و روایات معارف اضطراری را توجیه یا طرد کردند.

پیشنهادات

در پایان، برای بررسی هرچه بیشتر مسئله معرفت و جایگاه آن در نظام‌های فکری اسلامی، پیشنهاد می‌شود، نظریه معرفت اضطراری در دیگر مراحل کلام اسلامی (دوره میانه، دوره اخیر و دوره‌ معاصر) بررسی و مقایسه شود تا تطوّر و سرانجام این انگاره در اندیشه‌های اسلامی به طور کامل روشن شود و با اندیشه‌های عرفانی و فلسفی مسلمانان مقایسه و مقارنه شود؛ از این‌رو، مسائل و موضوعات ذیل برای ادامه کار پیشنهاد می‌شود:

الف) معرفت اضطراری در سده‌های میانه امامیه (در مدرسه ری و حله) با اشاعره و ماتریدیه مقایسه شود و همگرایی و واگرایی‌های دیدگاه‌ها تبیین شود.

ب) دیدگاه معرفت اضطراری و معرفت فطری در مبانی فکری مدرسه کلامی امامیه در اصفهان و به‌ویژه با مبانی ملاصدرا و حکمت متعالیه بررسی شود و همگرایی و واگرایی‌های نظریه آنان با اندیشه امامیه در مدرسه کوفه و قم تبیین شود.

ج) دیدگاه خط محدّثان امامیه در دوره‌های میانه تا مدرسه اصفهان رصد شود؛ شروح مختلف عالمان محدّث شیعی بر روایات معارف اضطراری بررسی شود.

د) دیگر خوانش‌‌های اجتهادی و تحلیل‌های نو از روایات صنع اللّه بودن معارف، مطر ح وتبیین شوند.

سرانجام، سرگذشت مسئله معرفت و بررسی تطور آن در میان امامیه، اهل حدیث و معتزله، به خوبی می‌تواند گویای گزاره‌های ذیل باشد:

۱. اصل نظریه معرفت اضطراری ریشه در منابع دینی (آیات و روایات) دارد؛

۲. اصحاب امامیه در سده دوم، نخستین نظریه‌پردازان و ارائه‌کنندگانِ نظریه معرفت اضطراری بودند و در پی تبیین تناسب دیدگاه معرفت اضطراری با اراده و اختیار و نیز ارتباط آن با خِرَدورزی بودند؛

۳. اهل حدیث گرچه بر اساس منابع مشترک دینی (آیات و روایات نبوی) به اضطراری بودن معرفت به معنای عام و خاص باور داشتند، ولی به دلائل متعددی - از جمله عدم ورود تئوریک در مسائل کلامی و بسنده کردن به ظواهر متون اسلامی - آن‌را نظریه‌پردازی نکردند و به‌صورت نظام‌واره مطرح نساختند.

۴. اکثریت معتزلیانِ دوره میانه و متإخر به دلیل شیوه عقل‌گرایانه و تأکید بر اختیار و آزادی اراده، از مدافعان سرسخت اکتسابی بودن معارف دینی - به ویژه معرفة اللّه - و از مخالفان اضطراری بودن معارف دینی بودند؛ بر این اساس، دیدگاه اصحاب معارف از آنان که به اضطراری بودن معارف باور داشتند، به تأثیر از اندیشوران امامی و بر خلاف مشی کلی اعتزال بود. نیز از همین‌رو، در اندیشه اعتزال دوام نیاورد و از آن - چه در مدرسه بصره و چه بغداد - روی برگردانده شد.

۵. متکلمان امامیه در مدرسه بغداد به دلیل دور افتادن از میراث کلامی امامیان نخستین (در دوران فترت) و نیز به دلیل تسلط و غلبه ادبیات معتزله در محافل علمی و به دلیل توجه به آیات و روایات دال بر اکتسابی بودن معارف، از نظریه معرفت