او معتقد است این خوف، برای اکثریت مردم از طریق دعاة الی‌اللّه (انبیاء ‌و اولیاء) حاصل می‌شود.^۱ شریف مرتضی در کتاب‌های کلامی و استدلالی خود، روند کارکرد مستقل عقل در کسب معرفت بی‌آن‌که نیازمند وحی و سمع باشد، را به تصویر کشیده است. به بیان دیگر، به نظر سید مرتضی، در عقلیات، نیازی به نبی و امام نیست، بلکه تنها در محدوده سمعیات نیاز به ارسال رسل هست. بنابراین، نیازمندی انسان به پیامبران تنها در امور شریعت معنا دارد که عقل به طور اجمال و کلی به آنها معرفت دارد و انسان در شناخت جزئیات و ویژگی‌ها نیازمند شرع و سمع است. سید مرتضی در تبیین ضرورت ارسال رسولان، در عین حال که نیازمندی انسان‌ها به پیامبران را محدود به حیطه سمعیات می‌داند، با این همه، تصریح می‌کند که انجام تکالیف سمعیه (واجبات و محرمات)، در واقع، شرط انجام تکالیف عقلیه است.^۲

از آن‌جا که معرفة اللّه از دیدگاه سید مرتضی، عقلی و اکتسابی است که از راه نظر و استدلال حاصل شدنی است، سیر فرآیند معرفت از نگاه او اجمالاً آن است که ۱) نظر و تفکر، تولید علم می‌کند نه ظن و شک؛ ۲) مردم قادر به کسب معارف هستند؛ ۳) نظر همان فکر است و فکر، تأمل در چیزی است که درباره آن فکر می‌شود؛ ۴) اگر هنگام نظر، شرایط کامل باشد حتماً علم تولید می‌شود، نه این‌که عادتاً علم تولید شود؛ ۵) جهت وجوب نظر، خوفی است که در ترک آن وجود دارد؛ ۶) راه‌های حصول خوف در انسان از طریق خاطر ایجاد می‌شود؛ ۷) نظر و تأمل واجب است، بلکه نخستین واجب است.^۳

او در این‌که مردم، قادر بر کسب معارف هستند بیان می‌کند: از آن‌جا که ما

حالی که نبوت یا امامتش اثبات نشده، مانند تنبیه دیگران است و فراتر از آنان نیست.^۱ در واقع، سید مرتضی در این مسئله هم‌داستان با دیدگاه گروهی از امامیه است که در گزارش هفتم اشعری ذکر شد و در این موضوع هم‌‌گرایی بیشتری با معتزله از خود نشان داد و سپس شاگردان او از جمله شیخ طوسی نیز از او پیروی کردند.

بنابراین، علم الهدی - بر خلاف استادش ‌شیخ مفید - انسان را در ابتدای تکلیف نیازمند وحی و تنبیه امام یا نبی نمی‌داند و معتقد است انسان عاقل با مشاهده اختلاف اهل ادیان مختلف و اقوال آنان در این‌که عالم صانعی دارد و او برای انسان‌ها در قبال اطاعت یا سرپیچی از اوامرش، ثواب و عقاب در نظر دارد، ترس (خوف) از ضرر محتمل در او شکل می‌گیرد و در نتیجه عقل او برای دفع ضرر محتمل، به وجوب نظر و استدلال و بررسی دقیق، حکم می‌کند.^۲

پیداست در این بیان، سید مرتضی به نقش مستقل عقل در نظر و استدلال، و نیز بی‌نیازی از تنبیه وحی، اشاره دارد. البته، در مبنای سید مرتضی، اگر در انسانی ترس از ضرر محتمل، ایجاد نشود خداوند از طریق «خاطر» این ترس را در او ایجاد می‌کند. «خاطر» در واقع، کلامی است که خداوند در گوش عاقل ایجاد می‌کند تا به‌واسطه آن خوف از ضرر محتمل در او ایجاد شود؛ بنابراین، نیازمند نقش تنبیهی نبی یا امام و راهنمایی آنها در چگونگی استدلال و نظر نیست:

۰.أن الأقوى من ذلک أن یکون کلاماً یفعله اللّه تعالى فی داخل سمع العاقل یتضمن من التنبیه على الأمارات ما یخاف منه من إهمال نظر یجب علیه حینئذ ذلک.^۳