استدلال نیست و راهی غیر از آن برای رسیدن به معرفت نیست، معلوم می‌شود که معرفة اللّه اکتسابی است؛ و گرنه اگر معرفة اللّه، «ضروری/ اضطراری» بود، دست‌کم دو محذور داشت: الف) باید کسانی که معرفة اللّه ندارند معذور باشند؛ زیرا خداوند به آنان معرفت عطا نکرده است؛ ب) طبیعتاً نباید عُقلا در خصوص خداوند اختلاف کنند،^۱ اما در دستگاه معرفتی مخالفان اصحاب معارف، معرفة اللّه واجب است به جهت آن‌که معرفة اللّه لطف در انجام واجبات و اجتناب از قبیحات است.^۲

پس معرفة اللّه از باب «لطف» واجب است و وجوب لطف هم از باب «وجوب دفع ضرر» است. البته، ابوعلی جبّایی وجوب معرفة اللّه را از باب «وجوب شُکر منعم» می‌دانست، اما ابوهاشم و ‌قاضی عبدالجبار آن ‌را قبول ندارند؛ زیرا معتقدند شُکر منعم در صورتی واجب است که مکلّف بداند منافع و نعمت‌های او از خداوند است و این معرفت، منوط به آن است که پیشتر خداوند را شناخته باشد.^۳ از نظرگاه آنان، نظر و به‌دنبال آن کسب معرفة اللّه بر همه مکلّفان واجب است، نه این‌که برای برخی واجب باشد و برای برخی معرفة اللّه اضطراراً حاصل شود.^۴

کوتاه سخن آن‌که از دیدگاه معتزلیان معتقد به معرفت اکتسابی، عقل قادر است کلیات مربوط به خداوند و صفاتش (مثل توحید و عدل) و وجوب شکر منعم و معرفت حسن و قبح را تحصیل کند. تنها وظیفه شرع، مشخص کردن روش‌های

این‌صورت تسلسل خواهد شد! پس تنها راه ممکن از دیدگاه معتقدان به معارف اکتسابی، نظر و استدلال است.^۱

ج) مهلت نظر و فکر

قائلان به اکتسابی بودن معارف دینی، همچون نظّام و بِشربن معتمِر، معتقدند خداوند پس از مکلّف شدن انسان‌ها باید به آنان مهلت بدهد تا نظر و تأمل کنند، بنابراین، در مدت مهلت هیچ تکلیفی غیر از نظر ندارند. منظور از مهلت برای نظر، نه وقتِ محدود است و نه ممتد و موسّع، بلکه عرفاً باید به‌گونه‌ای باشد که در آن وقت «نظر» محقق شود و به معرفة اللّه بیانجامد که در این صورت اگر نظر کرده باشد به تکلیفش عمل کرده، در غیر این صورت، مقصر است؛ بنابراین، مدت مهلت در افراد مختلف می‌تواند متفاوت باشد.^۲

از این‌رو، از نظرگاه آنان کسی که مکلّف شده و نظر بر او واجب شده اما نظر نکرده، چون تمکن به آن داشته و انجام نداده، مستحق عقاب است.^۳ به تعبیر فنی، از دیدگاه معتزلیان تمکّن از معرفت قائم مقام تحقق معرفت به تکلیف است.^۴

د) اکتسابی بودن معرفة اللّه

به اعتقاد قاضی عبدالجبار، از آن‌جا که معرفة اللّه تنها از طریق نظر به دست می‌آید و نظر و استدلال هم فعل ما انسان‌هاست، آشکار و روشن می‌شود که معرفة اللّه فعل ما و همچنین غیر ضروری است. به بیان دیگر، چون معرفة اللّه بی‌نیاز از نظر و