و برخی علم به وجوب نظر را هم اکتسابی می‌دانند.^۱

کوتاه سخن آن‌که چون معتقدان به اضطراری بودن معارف، منکر نظر نیستند، بلکه برخی آنان معتقدند نظر تولید «ظن» می‌کند نه علم، و برخی از آنان نظر و معرفت را فعل انسان نمی‌دانند و آن‌ را به خداوند متعال نسبت می‌دهند و یا برخی نیز معتقدند معرفت، بالطبع حاصل می‌شود نه بالنظر،^۲ مخالفان در پی اثبات این هستند که بگویند: اولاً نظر تولید علم می‌کند نه ظن یا جهل؛^۳ و گرنه اگر نظر تولید جهل یا ظن می‌کرد، می‌بایست فعل نظر قبیح باشد.^۴ ثانیاً در صدداند بیان کنند که تولید علم از طریق نظر شروطی دارد، از جمله نظرکننده، عالم به دلیل باشد و معتقد به آن باشد^۵ و گرنه اگر این شروط نباشد، نظر تولید علم نخواهد کرد و اگر در جایی نظر انجام شود اما علم تولید نشود، آشکار می‌شود که شروط نظر، موجود و محقق نبوده است.

آنان در ردّ کسانی که به وجوب نظر اعتقاد ندارند و تقلید را کافی می‌دانند (اصحاب التقلید)^۶ گفته‌اند: مقلد یا می‌داند آن کسی که از او تقلید می‌کند مُحِق است یا نمی‌داند؛ اگر نداند تقلید از آن جایز نخواهد بود و اگر می‌داند او بر حق است از دو حال خارج نیست: یا اضطراراً می‌داند حق است که محال است، یا با اکتساب و تأمل پی‌برده و یا این‌که آن ‌را هم با تقلید به دست آورده است که در

بر این اساس، نخستین تکلیف بر مکلّف (عاقل)، نظر و فکر در طریق معرفة اللّه است.^۱ آنان این واجب را واجب مضیّق می‌دانند که در صورت ترک آن مستحق عقاب است.^۲

قاضی عبدالجبار درباره خواطر و دواعی ایجاد نظر معتقد است در دوران ما، به قدری دواعی و خواطرِ ایجاد خوف زیادند که قابل شمارش نیستند.^۳ چنان‌که گفته شد از منظر ابوعلی و پیروانش، نخستین واجب، نظر در طریق معرفة اللّه است، نه ترس و اضطراب؛ زیرا «خوف» در واقع، شرط وجوب نظر است نه آن‌که تکلیف مستقل و مجزّا باشد.^۴ یعنی در واقع، تحصیل و کسب خوف بر کسی واجب نیست! این را خداوند باید در انسان‌ها ایجاد کند و می‌کند.

ابوالقاسم کعبی و معتزلیان بغداد اما، گرچه وجوب نظر را قبول داشتند، ولی بر آن بودند وجوب نظر تابع وجوب معرفت‌ است و به بیان دیگر، وجوب نظر، وجوب غیری دارد نه وجوب نفسی؛ در نتیجه، واجبِ نخستین، معرفة اللّه است نه نظر و استدلال.^۵ یعنی در واقع، معتزلیان بصره فرآیند معرفة اللّه را واجب نخستین می‌پنداشتند، اما معتزلیان بغداد برآیند معرفة اللّه را واجب نخستین می‌دانستند. البته، از منظر معتزله متأخری همچون ملاحمی خوارزمی، اختلاف شیوخ بصری و بغدادی در این مسئله، ظاهری و لفظی است.^۶

طرفه آن‌که برخی معتقدان وجوب نظر، علم به وجوب نظر را اضطراری می‌دانند