وما بعدهما من العلوم الحسیة والقیاسیة فهو علم اختیار وجائز أن یجعله اللّه تعالى ضروریاً على نقض العادة.^۱

او در واقع، معتقد بود که‌ انسان‌ به طور طبیعی‌ و در سرشت‌ خود به‌ خداوند آگاه‌ می‌شود‌، اما در کنار این‌ خداآگاهی‌، وقتی‌ به‌ بلوغ‌ فکری‌ می‌رسد، باید بکوشد تا‌ دیگر اعتقادات‌ دینی‌ را به‌ تفصیل‌ و بی‌هیچ‌ درنگی‌ به دست‌ آورد. معرفت نخستین، ضرورتاً و نه با اختیار و اکتساب، حاصل می‌شود؛ زیرا تجربه و احساس مخلوق بودن و معرفة اللّه آن‌چنان به هم پیوند خورده‌اند که هیچ فردی نمی‌تواند از این معرفت سرباز زند، از این‌رو، انسان در قبال آن مسئولیت و تکلیفی ندارد، اما معرفت دوم ضروری نیست و باید انسان به هنگام رسیدن به بلوغ فکری و کمال عقل، معرفت دوم را به دست آورد و نسبت به آن مکلّف و موظف است.^۲

با توجه به این‌که علّاف معارف حسی را اختیاری و اکتسابی می‌داند، آشکار می‌شود که معیار و ملاک او در معرفت اکتسابی معرفتی است که تحت اراده و اختیار انسان باشد و در مقابل، معرفت اضطراری، معرفتی است که غیراختیاری و خارج از اراده انسان است نه این‌که بی‌نیاز از نظر و استدلال باشد. ابوهذیل - همسو با اندیشه اندیشوران امامیه، اهل حدیث و غیلانیه - اصل معرفة اللّه را اضطراری و خارج از قلمرو اختیار انسان می‌داند و بر همین اساس، معرفة اللّه را تحت تکلیف نمی‌داند؛ در نتیجه، از دیدگاه او نخستین تکلیف، شناخت خداوند یا نظر و استدلال برای شناخت خداوند نمی‌تواند باشد؛ چون معرفت و شناخت خداوند متعال از حیطه اختیار که شرط تکلیف است، بیرون است. در مبنای او نخستین

«اضطراری» است. آنان با عنوان «اصحاب المعارف»^۱ و به سبب اعتقاد به فرآیند طبعیِ برخی معارف، به «اصحاب الطبایع» شهره ‌شدند.^۲

به نظر می‌رسد توجه به مفهوم و معیار معرفت اضطراری از منظر صاحبان اندیشه، در شناخت دقیق نظریه‌های معرفت‌شناختی آنان از اهمیت شایانی برخوردار است و بی‌توجهی یا نادیده گرفتن آن سبب خلط برخی مباحث در طول تاریخ تفکر کلامی شده است.

مشایخ نخستین

ابوهذیل علّاف

هرچند از بنیان‌گذاران و مشایخ نخستین اعتزال، مطلبی به دست ما نرسیده است، اما از ابوهذیل علّاف (م ۲۲۶ / ۲۳۵) که از سوی عثمان الطویل، شاگردِ باواسطه واصل بن عطا است،^۳ گزارش‌هایی بجا مانده است که او هم مانند جمهور اندیشوران امامیه، اهل حدیث و غیلانیه (قدریه)، معرفة اللّه را نخستین تکلیف نمی‌دانست و بر آن بود شناخت خداوند و شناخت دلیلی که به معرفة اللّه می‌انجامد، ضروری است، اما دیگر معارف - چه معارف حسی و چه معارف غیرحسی (نظری) - اختیاری و اکتسابی‌اند؛ با این حال، خداوند می‌تواند با نقض عادت، آنها را هم بالضرورة ایجاد کند:

۰.وقال أبوالهذیل: معرفة اللّه ومعرفة الدلیل الداعی إلى معرفته بالضرورة،