گفتار پنجم:

معرفت اضطراری در اندیشه معتزله

درآمد

مکتب کلامی معتزله - از فرقه‌های تأثیرگذار سده‌های نخستین اسلامی و مهم‌ترین رقیب اهل حدیث و حنبلی‌گرایان - پس از تکوّن در نیمه نخست سده دوم هجری در بصره توسط واصل بن عطا (م ۱۳۱) و عمرو بن عبید (م ۱۴۳/ ۱۴۴)، و پس از تدوین اصول و باورهای پنج‌گانه‌اش از سوی مشایخ نخستین اعتزال، توسط فردی به نام «بشر بن معتمِر» (م ۲۱۰) به بغداد رسید و مکتب «معتزله بغداد» را پایه‌گذاری کرد.

مدارسِ بصره و بغداد به رغم هم‌گرایی‌های فراوان، واگرایی‌هایی نیز در روش‌ کلام‌ورزی و نیز در پاره‌ای از باورهای اعتقادی و مسائل کلامی داشتند.^۱

مکتب تأویل‌گرای اعتزال در نیمه‌های سده پنجم توسط ابوالحسین بصری (م ۴۳۶) به مدرسه جدیدی تبدیل شد که با دو مدرسه اعتزال بصره و بغداد تفاوت‌هایی

جمع‌بندی

از آنچه گفته آمد به دست می‌آید که حدیث‌گرایان اهل سنت و جماعت - بر اساس بنیادهای فکری و اعتقادی‌شان - همه معارف بشری را اضطراری می‌دانستند؛ به این معنا که ایجاد معرفت در انسان را - مانند دیگر افعال و اعمال انسان‌ها - صنع اللّه و مخلوق حق‌تعالی و تقدیر شده از سوی او می‌دانستند؛ همان‌گونه که در معرفة اللّه هم به معرفت فطری و إعطایی از سوی پروردگار عالم در سرشت و نهاد انسان‌ها معتقد بودند. آنان گرچه ایجاد معرفت در انسان‌ها را صنع اللّه و مخلوق او می‌دانستند، اما به دلیل عدم باور به حسن و قبح افعال و اندیشه عدل الهی - بر خلاف امامیان نخستین - به ثواب و عقاب در قبال تحقق یا عدم تحقق معرفت معتقد بودند؛ زیرا اصل معرفت را تحت تکلیف می‌دانستند و با این‌که به تکلیف به معرفت معتقد بودند، اما بر خلاف معتزلیان، آن را نخستین تکلیف نمی‌دانستند؛ چون وجوب معرفة اللّه را سمعی می‌دانستند، نه عقلی^۱ حتی از دیدگاه آنان وجوب معرفت پیامبران هم سمعی است.^۲

از تفاوت‌های مهم دیدگاه امامیان نخستین با دیدگاه اصحاب حدیث آن است که اهل حدیث بر اساس مبانی فکری‌شان، نه‌تنها حصول معرفت (برآیند معرفت) را فعل اللّه می‌دانند، بلکه مقدمات و فرآیند معرفت را نیز فعل اللّه و بر اساس نظام قَدَر دانسته و آن‌ را مخلوق پرودگار می‌دانند! در حالی که امامیان، تنها برآیند معرفت را صنع اللّه می‌خواندند، اما فرآیند معرفت را فعل اختیاری انسان می‌دانستند. البته، با همان مبنای امرٌ بین الامرینی خودشان.