167
معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی

همچنین روایات متعددی ذیل آیه شریفه (فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللّه الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللّه ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ)۱ در تأیید نظریه معرفت فطری ذکر شده است، از جمله:

۰.مجاهد درباره آیه «صبغة اللّه» گفت: [منظور] فطرة اللّه است که مردم را بر آن سرشته است. ابن جریج به نقل از عبداللّه بن کثیر نقل می‌کند که «صبغة اللّه» دین خداست! و دین چه کسی بهتر از دین خداست؟! او گفت: آن‌ را خداوند سرشته است.۲

ترمذی در نوادر الاصول از مکحول نقل کرده است که [منظور از] فطرة اللّه، معرفة اللّه است.۳

همچنین یکی از شواهد روایی که در تأیید انگاره معرفت فطری نزد اصحاب حدیث می‌توان به آن اشاره کرد، حدیث نبوی مشهور درباره تولد انسان‌ها بر فطرت الهی است: «کل مولود یولد على الفطرة. فأبواه یهوّدانه أو ینصّرانه».۴

این روایت که با نقل‌های مختلف و از طرق مختلف در منابع روایی اهل حدیث ذکر شده است، در واقع، نشان می‌دهد که انسان با فطرت خداشناسی به دنیا

1.. سورۀ روم، آیۀ ۳۰.

2.. «عن مجاهد فی قول اللّه : صبغة اللّه قال : فطرة اللّه التی فطر الناس علیها وعنه، قال : صبغة اللّه الاسلام ، فطرة اللّه التی فطر الناس علیها. قال ابن جریج : قال لی عبد اللّه بن کثیر صبغة اللّه قال: دین اللّه ومن أحسن من اللّه دینا. قال: هی فطر اللّه» (ابن جریر طبری، جامع البیان، ج۱، ص۷۹۴).

3.. «واخرج الحکیم الترمذی فی نوادر الاصول عن مکحول: إن الفطرة معرفة اللّه» (سیوطی، الدر المنثور، ج۵، ص۱۵۵).

4.. «پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله فرمودند: هر مولودی بر فطرت متولد می‌شود، پس والدینش او را یهودی یا نصرانی می‌سازند» (مالک بن انس، الموطأ، ج۱، ص۲۴۱؛ احمدبن حنبل، المسند، ج۲، ص۴۱۰ و ۳۱ و نیز نک: بخاری، الصحیح، ج۲، ص۱۰۴؛ مسلم، الصحیح، ج۸، ص۵۲؛ ابی‌داوود، المسند، ج۲، ص۳۱۱ و ۴۱۶).


معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی
166

نمی‌توانست به شناخت پروردگار عالم نائل شود و نیز بیان شده بود ابزار چنین معرفتی (شناخت شخصی و شهودی) در اختیار انسان نیست و انسان اساساً در قبال آن تکلیفی ندارد.

در گزارش‌های تاریخی دیدیم که اهل حدیث معرفة اللّه و معرفة النبی و معرفة الشریعة را غیر اکتسابی (اضطراری) می‌دانستند.۱ در منابع روایی اهل سنت و جماعت (اصحاب حدیث) نیز معرفة اللّه در فطرت انسان‌ها به ودیعت نهاده شده است و انسان مفطور به معرفت و شناخت خداوند متعال آفریده شده است.

برخی روایات مربوط به معرفة اللّه فطری در ذیل آیاتی چون آیه میثاق و آیه فطرت و در تفسیر آنها بیان شده‌اند و برخی دیگر از روایات به طور مستقل به فطری بودن معرفة اللّه اشاره دارد. برای مثال، روایات متعددی از طرق مختلف، در منابع روایی اهل حدیث در ذیل آیه شریفه (وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ)۲ نقل شده است که خداوند از ذریه بنی آدم بر ربوبیت خویش اقرار گرفته است:

عن ابن عباس فی قوله تعالی (واذ أخذ ربک من بنی آدم من ظهورهم ذریاتهم) قال: ان اللّه خلق آدم ثم اخرج ذریته من صلبه مثل الذر وقال لهم: مَن ربکم؟ قالوا: اللّه ربنا. ثم اعادهم فی ظهره.۳

1.. ‌‌شیخ مفید، اوائل المقالات، ص۸۸، ۶۱ و ۸۹.

2.. سورۀ اعراف، آیۀ ۱۷۲.

3.. «ابن عباس دربارۀ آیۀ میثاق گفت: خداوند آدم را آفرید، سپس ذریه‌اش را از پشت او مانند ذر بیرون کشید و به آنان فرمود: کیست پروردگار شما؟ آنان گفتند: اللّه پروردگار ماست. سپس دوباره آنان را به پشتش برگرداند» (لالکایی، شرح اصول الاعتقاد، ج۳، ص۵۶۲؛ نیز نک: مقاتل بن سلیمان، تفسیر، ج۱، ص۴۲۳).

  • نام منبع :
    معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    علی امیرخانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20825
صفحه از 285
پرینت  ارسال به