حق تعالی است؛ چنان‌که در ذیل آیه (وما تشاؤون الا أن یشاءاللّه)^۱ از طرق مختلف روایت‌هایی را در تأیید مشیت عامه نقل کرده‌اند،^۲ همچنین ذیل آیه شریفه (فمن شاء فلیؤمن ومن شاء فلیکفر)^۳ بیان داشته‌اند که منظور از آیه شریفه، در واقع، چنین است: «من شاء اللّه له الایمان آمنَ، ومن شاء اللّه أن یکفر کفرَ».^۴

ب) اعتقاد به قدر (علی الاطلاق) و خلق اعمال: ایمان به قدر و این‌که همه امور به قضا و قدر الهی محقق می‌شود و هیچ مسئله‌ای از این قاعده مستثنی نیست؛ حتی معاصی و زشتی‌ها، یکی از بایسته‌های اعتقادی اصحاب حدیث است به طوری که غیرمعتقد به آن در واقع، خارج شده از سنت و ایمان حقیقی به شمار آمده است. برای مثال، از طرق مختلف از پیامبر صلی الله علیه و اله روایتی نقل می‌کنند که حضرت رسول صلی الله علیه و اله فرمودند: «لم یومن مَن لم یؤمن بالقَدَر، خیرِه و شرِّه»^۵؛ ایمان نیاورده است کسی که ایمان به قدر ندارد؛ چه خیرش و چه شرش. حتی معتقدند تقدیر اعمال و افعال انسان‌ها پنجاه هزار سال پیش از خلقت آسمان‌ها و زمین نوشته شده است.^۶

بر این اساس، اصحاب حدیث همه افعال و اعمال را صنع خداوند و مخلوق او می‌دانند، حتی طاعات و معاصی را.^۷

مخالفان، دیدگاه‌های آنان را - البته، از منظر خود - گزارش کرده‌اند. بایسته است گزارش‌های تاریخی در باب نظرگاه اهل حدیث - در باب معرفت - را با منابع روایی و عقیدتی آنان بسنجیم و صحت و سقم آن را در بوته آزمایش قرار دهیم تا از رهگذر آن به نظام معرفتی اهل حدیث دسترسی پیدا کنیم.

معرفت اضطراری عام

اصحاب حدیث، بر اساس مبانی اعتقادی و مؤلفه‌های فکری‌شان، از جمله اعتقاد به مشیت و اراده عامه و اعتقاد به قدر و این‌که خالق همه افعال و اعمال خداوند متعال است، «معرفت» و «جهالت» را نیز - بسان دیگر افعال - صنع خداوند و مخلوقِ او می‌دانستند؛ همان‌گونه که افزون بر معرفت و جهل، هدایت و ضلالت، شقاوت و سعادت، را هم به خداوند متعال نسبت می‌دادند و آنها را فعل و تقدیر خداوند در انسان‌ها می‌خواندند.^۱

البته، ناگفته نماند که درباره معرفت در منابع روایی و کتاب‌های عقیدتی اصحاب حدیث، روایت یا روایاتی که صریح در صنع اللّه بودن آن باشد، وجود ندارد، با این حال شواهدی وجود دارد که بر اساس آن می‌توان باور آنان به معرفت اضطراری (به معنای صنع اللّه بودن) را ترسیم کرد. اثبات این ادعا (معرفت اضطراری) مبتنی بر بیان چند مقدمه است:

الف) مشیت و اراده عامّه حق تعالی: دانسته است یکی از اصلی‌ترین مبانی اعتقادی اصحاب حدیث اعتقاد به مشیت و اراده عامه حق تعالی است.^۲ بخش قابل توجهی از منابع حدیثی اصحاب حدیث در اعتقادات، ایمان و باور به مشیت عامه