فیه والمناظرة. وبقوله صلی الله علیه و اله: «تفکّروا فى خلق اللّه، ولا تفکروا فى اللّه»، مَنعَ من النظر فى معرفته تعالى؛ ولو صح النظر، لکان هذا النظر أولی بالصحة. وبقوله صلی الله علیه و اله: «ان اللّه تعالى کَرِه لکم ثلاثاً: «قیل وقال»، و«کثرة السؤال»، و«اضاعة المال»». والنظر یقتضی قیل وقال؛ فیجب أن یکون محرماً. وقد روى عنه صلی الله علیه و الهأنه أنکر على أصحابه تنازُعَهم فى القدر، وقال لهم: «أ لهذا خُلِقتُم، أم بهذا اُمِرتُم؟» وکل ذلک یوجب ترک النظر، والاعتماد على ما جاء به الکتاب والسّنة.^۱

حاصل آن‌که در گزارش‌های تاریخی، اهل حدیث همه معارف را اضطراری می‌دانستند، همان‌گونه که معرفة اللّه و معرفة النبی و معرفة الشریعة را اضطراری و غیراکتسابی می‌پنداشتند. آنان عقل را در رسیدن به معرفت، مستقل و خودبنیاد نمی‌دانستند و عقل را نیازمند راهنمایی‌هایی سمع می‌دانستند؛ از این‌رو، تعقل و تفهم از متن و نص را در امور دینی مهم و لازم می‌خواندند، نه نظر و استدلال را.

آنان برای اثبات همین ادعا نیز به ادله سمعی (آیات و روایات) تمسک می‌کردند و چون کلام و مناظره و همچنین نظریه‌پردازی را حرام و نکوهیده می‌شمردند، هیچ‌گاه به تبیین انگاره معرفتی خود نپرداختند؛ به همین جهت دیگران و اغلب

است که عاقل را بر کیفیت استدلال آگاه می‌سازد و در ابتدای تکلیف در عالم، باید رسولی باشد. اصحاب حدیث با آنان (امامیه) موافق‌ هستند و معتزله و خوارج و زیدیه برخلاف آن متفقند و می‌پندارند عقل‌ها به تنهایی و مجرد از سمع، عمل می‌کنند.^۱

از این‌رو، در گزارش‌های تاریخی، اهل حدیث نه‌تنها اعتقادی به وجوب نظر به‌عنوان نخستین تکلیف نداشتند، بلکه اساساً باوری به اصل وجوب نظر و استدلال نداشتند و بر اساس ظواهر برخی آیات و روایات، التزام به نص و تبعیت از خداوند و پیغمبر را تنها راه رسیدن به صلاح و فلاح می‌پنداشتند. در گزارش قاضی عبدالجبار، چنین آمده است که آنان با تمسک به برخی آیات و روایات از جمله آیه (وَنَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ)^۲ و (ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ)^۳ (وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْ‏ءٍ، فَحُکْمُهُ إِلَى اللّه)^۴ و دیگر آیات شریفه، اولاً عدم وجوب نظر، ثانیاً عدم کفایت نظر و ثالثاً لزوم مراجعه به نص و پیروی از خداوند و رسول را به‌جای نظر و استدلال، استنباط کرده‌اند.^۵ همان‌گونه که با تمسک به احادیث نبوی و آثار اصحاب نبی، خواسته‌اند عدم کفایت نظر و استدلال را اثبات کنند:

۰.وقد تعلقوا بما روى عنه صلی الله علیه و اله أنه قال: «اذا ذُکر القدر فامسکوا، واذا ذُکرت النجوم فامسکوا، واذا ذُکر أصحابى فامسکوا». قالوا: فمَنَعَ صلی الله علیه و اله من النظر