گفتار چهارم:
معرفت اضطراری در اندیشههای اصحاب حدیث
درآمد
اصحاب حدیث، گروهی از دانشوران مسلمان با روش و منش و با نگرش اعتقادی خاص هستند که در احکام فقهی و حلال و حرام و نیز در برخورد با معارف دینی، منابع نقلی را زمینه اصلی مطالعات خود قرار داده بودند و در تاریخ فرهنگ اسلامی، بهعنوان یکی از دو گرایش اصلی در فقه اهل سنت در سدههای نخستین، در مقابل اصحاب رأی (یعنی کسانی که مروّج کاربرد شیوههای اجتهاد الرأی در استنباط فقهی بودهاند)۱ شهرت یافتند؛۲ بنابراین، منظور از اصحابِ حدیث مطلق کسانی که
1.. پاکتچی، «اصحاب حدیث»، ج۹، ص۱۱۳؛ خطيب بغدادی، شرف اصحاب الحدیث، ص۶-۷.
2.. البته، دقيقتر آن است كه گفته شود اصحاب فقهِ «ظاهری» به جهت آنكه مخالفِ جدّی رأی و قياس بودند (ابن نديم، الفهرست، ص۳۶۲)، در تقابل حقيقی با اصحاب رأی بودهاند نه اصحاب حديث (نعمة، الآراء الکلامیة لأئمة المذاهب الفقهیة، ص۴۱۹)؛ به جهت آنکه حتی متعصبترين فقيهان شناخته شده از اصحاب حدیث نیز، هیچگاه کاربردی محدود برای عقل و رأی را انکار نکردهاند، همانگونه که تندروترین فقیهان رأیگرا نیز هرگز خود را مُجاز به مخالفت با احادیثِ ثابت و معتبر ندانستهاند؛ از اینرو، ترسیم مرزی دقیق میان این دو گروه چندان آسان نخواهد بود (نک: پاکتچی، «اصحاب رأی»، ج۹، ص۱۳۷).