خدا و فضل اوست.

از این‌که برقی در باب «المعرفة»، روایات «ایمان اضطراری» را ذکر کرده است، آشکار می‌شود از نظرگاه برقی - به احتمال - منظور از «ایمان»، یکی از مقدمات آن یعنی «معرفت» بوده است.^۱ هرچند این احتمال به قرینه روایت دیگری که ذکر می‌کند، مرجوح است:

عَنْهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَى الْحَلَبِیِّ عَنْ أَیُّوبَ بْنِ الْحُرِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّه (حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الإِیمانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ) هَلْ لِلْعِبَادِ بِمَا حَبَّبَ صُنْعٌ؟ قَالَ: لا وَلا کَرَامَة.^۲

زیرا در این روایت، ایمان به معنای معرفت نیست. و نیز به قرینه روایاتی که برقی در باب «الدین» نقل کرده است که دلالت بر باور او به ایمان موهوبی دارد؛ مانند:

۰.عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ النُّعْمَانِ عَنْ أَبِی سُلَیْمَانَ عَنْ مُیَسِّرٍ قَالَ: قَالَ أَبُوعَبْداللّه علیه السلام‏ إِنَّ الدُّنْیَا یُعْطِیهَا اللّه مَنْ أَحَبَّ وَأَبْغَضَ وَإِنَّ الْإِیمَانَ لا یُعْطِیهِ إِلَّا مَنْ أَحَب.^۳

معلوم می‌شود معنای اعطایی بودن ایمان و صنع اللّه بودن آن در نظرگاه احمد برقی، ظاهراً چیزی بوده که منافاتی با اصل اختیار و اراده انسان نداشته است؛ زیرا اولاً همواره اصل «اختیار» و نفی جبر در اعمال و از جمله در ایمان یکی از اصول قطعی اندیشه امامیه بوده است؛ ثانیاً، آیات و روایات بسیاری به صراحت بر اختیاری و

روایاتی از جمله این‌که خداوند در قیامت بندگانش را بر اساس مقدار عقلی که عطا کرده است، مواخذه می‌کند^۱ و این‌که هیچ نعمتی نیکوتر از عقل و محبوب‌تر از آن نزد خداوند متعال نیست.^۲

به نظر می‌رسد او با تقدم کتاب «العقل» و بیان روایات فضیلت و جایگاه عقل، تلویحاً بر نقش مقدمی عقل در فهم و تعقل روایات اشاره دارد. احمد برقی بی‌درنگ پس از باب «العقل» باب «المعرفة» را ذکر می‌کند و در آن به جایگاه رفیع علم و معرفت اشاره می‌کند و با ذکر روایت امام صادق علیه السلام بیان می‌کند که مردم به معرفت تکلیفی ندارند؛ زیرا طریق و سبیلی بر آن ندارند.^۳ به بیان دیگر، معارف از تحت سلطه و اختیار انسان خارج‌اند. البته، او در این باب، بیش از این، ‌روایات معارف اضطراری را ذکر نکرده است، اما در دیگر ابواب کتاب «مصابیح الظلم» - چنان‌که خواهد آمد - به‌صورت پراکنده به نقل روایات پرداخته است.

شگفت آن‌که برقی در همین باب «المعرفة»، چند روایت در خصوص ایمان و عدم صنع انسان در تحقق آن آورده است که در کتاب‌های دیگر یافت نمی‌شود؛ از جمله این روایت:

عَنْهُ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ زِیَادٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه علیه السلام عَنِ الإیمَانِ هَلْ لِلْعِبَادِ فِیهِ صُنْعٌ؟ قَالَ: لا وَلا کَرَامَةَ بَلْ هُوَ مِنَ اللّه وَفَضْلِه^۴؛ حسن بن زیاد گفت: از امام صادق علیه السلام از ایمان پرسیدم که آیا مردم در آن نقش دارند؟ فرمودند: نه. ایمان کرامت نیست بلکه از