129
معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی

فطری است. علی بن ابراهیم هم از خط فکری پدرش ابراهیم بن هاشم و هم از خط فکری احمد اشعری، روایات معرفت اضطراری - چه به معنای عام و چه به معنای خاص - را نقل کرده و انتشار داده است. علی بن ابراهیم از محمد بن عیسی و او از یونس بن عبدالرحمن و او از حماد از عبدالاعلی صحیحه امام صادق علیه السلام را نقل می‌کند که حضرت در پاسخ به این پرسش که آیا مردم ابزاری برای رسیدن به معرفت دارند، پاسخ منفی دادند و فرمودند: «مردم تکلیفی به معرفت ندارند» و در ادامه فرمودند: «علی اللّه البیان».۱

نیز او روایت‌های متعددی از ابراهیم بن هاشم مبنی بر تحقق میثاق بر توحید و نبوت و ولایت در عالم ذر، روایت کرده است.۲ همچنین علی بن ابراهیم از طریق پدرش ابراهیم، راوی روایت مهمی است که یک‌جا همه مطالب مربوط به عالم ذر، میثاق بر توحید و معرفة اللّه فطری را بیان کرده است:

۰.عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیرٍ عَنِ ابْنِ أُذَیْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّه عَزَّوجَلَّ (حُنَفاءَ لِلَّهِ‏ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ)۳ قَالَ: الْحَنِیفِیَّةُ مِنَ الْفِطْرَةِ الَّتِی فَطَرَ اللّه‏ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللّه‏، قَالَ: فَطَرَهُمْ عَلَى الْمَعْرِفَةِ بِهِ. قَالَ زُرَارَةُ: وَسَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللّه عَزَّوجَلَّ (وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى)۴، قَالَ: أَخْرَجَ مِنْ ظَهْرِ آدَمَ ذُرِّیَّتَهُ إِلَى

1.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۳. شیخ صدوق این روایت را از طریق صفار و او از ابراهیم بن هاشم نقل کرده است! (شیخ صدوق، التوحید، ص۴۱۴) در حالی‌که در سند کلینی علی بن ابراهیم از محمد بن عیسی (پدر احمد اشعری) و نه از ابراهیم بن هاشم نقل شده است.

2.. کلینی، الکافی، ج۲، ص۷ و ۱۲؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۳۲۹.

3.. سورۀ حج، آیۀ ۳۱.

4.. سورۀ اعراف، آیۀ ۱۷۲.


معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی
128

به شمار می‌آید.۱

در این خط فکری، پس از ابراهیم، پسرش علی بن ابراهیم قرار دارد که با سعد بن عبداللّه هم‌طبقه است. پس از علی بن ابراهیم، محمد بن یعقوب کلینی را می‌توان میراث‌دار این جریان فکری به شمار آورد.۲ بررسی اسناد الکافی نشان می‌دهد که کلینی - بر خلاف ابن ولید و ابن بابویه - از علی بن ابراهیم و خط فکری ابراهیم بن هاشم بیشترین تأثیر را داشته است و در مقابل، بهره‌اش از میراث سعد بن عبداللّه اشعری اندک و ناچیز بوده است.۳

ابراهیم بن هاشم از انتقال دهندگان روایات معرفت اضطراری به معنای عام۴ و معرفت فطری و اضطراری به معنای خاص۵ به قم است و بیشترین نقش را در این زمینه داشته است. علی بن ابراهیم، گرچه اصلی‌ترین ادامه دهنده خط فکری ابراهیم است؛ اما در مسئله معرفت حتی برخی پیروان خط فکری احمد بن محمد (همچون صفار) نیز از او روایات معرفت اضطراری را نقل کرده‌اند.۶ البته این، نشان می‌دهد که در مدرسه کلامی قم - در مسئله معرفت - میان گرایش‌های مختلف فکری، اختلافی نبوده است.

علی بن ابراهیم

علی بن ابراهیم (م بعد از ۳۰۷) مهم‌ترین و اصلی‌ترین ادامه‌دهنده خط فکری ابراهیم بن هاشم در قم به شمار می‌آید. او نیز از راویان روایات معرفت اضطراری و

1.. کشی، رجال، ص۲۷۸ و ۵۳۹.

2.. نک: رضایی، «امتداد جریان فکری هشام بن حکم»، ص۱۰۲ـ۱۰۵.

3.. نک: طالقانی، «مدرسه کلامی قم»، ص۸۲ـ۸۳.

4.. شیخ صدوق، التوحید، ص۴۱۴.

5.. کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۲.

  • نام منبع :
    معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    علی امیرخانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20671
صفحه از 285
پرینت  ارسال به