بِالْمَعْرِفَةِ».^۱

و این‌که ثواب در قبال معرفت، تفضّلی است نه استحقاقی؛ همان‌گونه که اصل معرفت نیز إعطایی و إفاضی است و همچنین از طریق احمد اشعری، گمان برخی اصحاب امامیه مبنی بر اکتسابی بودن معرفت و پاسخ امام رضا علیه السلام را مطرح کرده است و این‌که ملاک معرفتِ اکتسابی آن بوده است که «إذا نظروا من وجه النظر، ادرکوا» که در معناشناسی معرفت اکتسابی و همچنین معرفت اضطراری، بسیار کاربرد دارد:

۰.فَقُلْتُ لَهُ: أَصْلَحَکَ اللّه إِنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِنَا یَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مُکْتَسَبَةٌ، وَأَنَّهُمْ إِذَا نَظَرُوا مِنْ وَجْهِ النَّظَرِ أَدْرَکُوا، فَأَنْکَرَ ذَلِکَ وَقَالَ: «فَمَا لِهَؤُلاءِ الْقَوْمِ لا یَکْتَسِبُونَ الْخَیْرَ لأَنْفُسِهِمْ؟ لَیْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَهُوَ یُحِبُّ أَنْ یَکُونَ خَیْراً مِمَّنْ هُوَ خَیْرٌ مِنْهُ، هَؤُلاءِ بَنُو هَاشِمٍ مَوْضِعُهُمْ مَوْضِعُهُمْ، وَقَرَابَتُهُمْ قَرَابَتُهُمْ، وَهُمْ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْکُمْ، أَ فَتَرَوْنَ أَنَّهُمْ لا یَنْظُرُونَ لأَنْفُسِهِمْ، وَقَدْ عَرَفْتُمْ وَلَمْ یَعْرِفُوا؟!^۲

جریان فکری ابراهیم بن هاشم

یکی دیگر از جریان‌های فکری رایج در قم - البته، نه به گستردگی خط احمد بن محمد اشعری - جریان فکری ابراهیم بن هاشم (م حدود ۲۶۰) است. ابراهیم بی‌تردید مهم‌ترین واسطه‌ انتقال اندیشه‌های هشام بن حکم به قم بوده است. او شاگرد یونس بن عبدالرحمان بود^۳ و یونس از شاگردان خط فکری هشام بن حکم

محمد بن حسین نقل کرده است، نه از احمد بن محمد بن عیسی. محمد بن یحیی روایات متعددی نیز از طریق احمد بن محمد اشعری در خصوص عالم ذر، میثاق بر توحید و نبوت و ولایت^۱ و معرفت فطری نقل کرده است:

۰.مُحَمَّدُ بنُ یَحیَى العطار القمّی عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ بن عیسی عَنِ ابْنِ مَحبوبٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللّه علیه السلام عَنْ قَوْلِ اللّه عَزَّ وَجَلَّ (فِطْرَة اللّه الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها) قَالَ: فَطَرَهُمْ جَمِیعاً عَلَى التَّوْحِیدِ.^۲

عبداللّه بن جعفر الحمیری

از دیگر راویان جریان فکری احمد بن محمد اشعری در قم، می‌توان از عبداللّه بن جعفر حمیری (م حدود ۳۰۰ ‌- ۳۰۵)، صاحب کتاب قرب الاسناد نام برد. حمیری از استادش احمد اشعری روایت امام صادق علیه السلام را نقل کرده است که در جواب پرسش عبدالاعلی بن اعین درباره مکلّف بودن کسی که هیچ معرفتی ندارد، فرمود: تکلیفی بر او نیست.^۳

حمیری در قرب الاسناد راوی دو روایت ارزشمند از امام رضا علیه السلام در موضوع معرفت اضطراری است که در حل مسئله معرفت اضطراری بسیار حائز اهمیت است. یکی از طریق احمد بن محمد از بزنطی نقل می‌کند که:

۰.قُلْتُ لأَبِی الْحَسَنِ الرِّضَا علیه السلام: لِلنَّاسِ فِی الْمَعْرِفَةِ صُنْعٌ؟ قَالَ: «لا». قُلْتُ: لَهُمْ عَلَیْهَا ثَوَابٌ؟ قَالَ: «یَتَطَوَّلُ عَلَیْهِمْ بِالثَّوَابِ کَمَا یَتَطَوَّلُ عَلَیْهِمْ