دارند، در نتیجه تقابل تام ندارند.^۱ در قرآن کریم برای القای معنای مقابلِ علم، گاهی از «عدم علم» استفاده شده است؛ مانند آیه (هَل یَستَوی الّذینَ یَعلمونَ والّذینَ لایَعلمون)^۲ و گاهی از «جهل» استفاده شده است؛ مانند آیه (یَحسَبُهُم الجاهلُ أغنیاءَ مِنَ التعفّفِ).^۳

البته، در قرآن کریم، جهل همیشه به معنای عدم علم نیست، بلکه جهل دارای دو بُعد است: در یک بُعد با حوزه علم و معرفت تقابل دارد و در بُعد دیگر جنبه عملی دارد که فرد را به سوی عمل ناپسند و نابخردانه می‌کشاند؛^۴ مانند جهالت برادران یوسف علیه السلام: (هَل عَلِمتُم ما فَعَلتُم بِیُوسفَ وأخیهِ إذ أنتُم جاهِلونَ).^۵ در این کاربرد تقابل جهل با علم، در واقع، تقابل با لایه‌ای از آن (عقل) خواهد بود. در روایات نیز جهل در دو معنا به کار برده شده است: یکی جهل در مقابل عقل و خِرَدورزی و یکی جهل به معنای عدم علم و عدم معرفت؛ مانند روایت امام صادق علیه السلام: سِتَّةُ أَشْیَاءَ لَیْسَ لِلْعِبَادِ فِیهَا صُنْعٌ؛ الْمَعْرفَةُ وَالْجَهْلُ وَالرِّضَا وَالْغَضَبُ وَالنَّوْمُ وَالْیَقَظَةُ.^۶ در این روایت جهل به معنای «عدم المعرفة» به‌کار رفته است.

واژه معرفت و مشتقات آن در قرآن و روایات، فراوان استعمال شده‌اند؛ هرچند به گستره کاربرد علم و مشتقات آن نیست. اگر دامنه کاربرد «عرف» و مشتقاتش را با «علم» مقایسه کنیم، در خواهیم یافت که دامنه استعمالی این واژه بسی محدودتر از علم است. در قرآن کریم هیچ‌گاه معرفت - چه به‌صورت اسمی و چه به‌صورت فعلی - به خداوند متعال نسبت داده نشده است؛ به عکس واژه «علم» که هم در

نسبت‌های جانشینی، نسبت‌های همنشینی و نسبت‌های تقابلی، بیشتر از بقیه مورد توجه معناشناسان قرار گرفته‌اند.^۱

علم و معرفت در کتاب و سنت، در موارد متعددی به‌عنوان همنشین استعمال شده‌اند. از بررسی میدان معنایی علم و معرفت و مقایسه میدان معنایی آن‌دو، این به دست می‌آید که در جهات مختلفی، میدان معنایی معرفت و علم - از جمله حوزه صرفی و نحوی، معنای پایه، استناد فاعلی و مفعولی و غیره - هم‌پوشانی دارند.^۲ از این‌رو، به‌عنوان جانشین و مترادفِ هم استعمال شده‌اند.

البته، در معناشناسیِ میدان معنایی علم در کتاب و سنت به دست می‌آید که گستره استعمال علم از همه واژه‌های مترادف و جانشین‌های معنایی گسترده‌تر است. دیگر واژه‌های جانشین - همچون معرفت، عقل، شَعر، فقه و فهم - اگرچه مشابه علم هستند، اما دقیقاً معنای علم را با این وسعت و عمومیت معرفی نمی‌کنند.^۳ هر کدام از آنها مشتمل بر قیدی هستند که آن‌ را از معنای کلی علم خارج می‌کند و به بیان دیگر، یکی از زیرشاخه‌های علم قلمداد می‌شوند.^۴

یکی دیگر از عوامل تعیین میدان معنایی معرفت و علم، بررسی نسبت‌های تقابلی آنهاست. با ملاک معنای پایه معرفت و علم، مشتقات واژه‌های (جهل، خرص، ظنّ، حسب، شکّ، ریب، زعم، مری، غفل، نسی) از واژ‌ه‌های تقابلی ابتدایی علم و معرفت به شمار آمده‌اند. در تحلیل معناشناختی مقابل‌های علم و معرفت مشخص می‌شود.

در واقع، برخی مقابل‌های پیش‌گفته، با لایه‌هایی از معنای علم یا معرفت، تقابل