پی‌گفتار:

مقایسه دیدگاه‌ها و جمع‌بندی نهایی

جمع‌بندی نهایی و مقایسه تطبیقی

در پایان، با توجه به آنچه در فصول پیشین بیان و تبیین شد، جمع‌بندی نهایی دیدگاه‌های مختلف امامیه در مدرسه کوفه و قم، و اصحاب حدیث و معتزله - چه اصحاب معارف و چه غیراصحاب معارف - و نیز امامیه در مدرسه بغداد و مقایسه آنها با یک‌دیگر بیان می‌شود:

ملاک و معیار معرفت اضطراری

متفاوت بودن ملاک و معیار معرفتِ اضطراری در میان اندیشوران نخستین اسلامی، سبب خلط مباحث در موارد متعددی شده است که در این نوشتار به آن توجه شده است. در فصل اول، آشکار شد معرفت اضطراریِ مصطلح، دو معنا و کاربرد جداگانه دارد: الف) معرفت اضطراری، معرفتی است که خود به‌ خود حاصل است و نیازمند فکر و استدلال نیست (لایحتاج الی تجشّم کسب)؛ از این‌رو، بدون التفات یا با اندک التفاتی محقق می‌شود؛ ب) معرفت اضطراری، معرفتی است که

سید مرتضی و شیخ طوسی، به اکتسابی و عقلی بودن معارف اعتقاد راسخ داشتند و از منکران و مخالفان جدّی اندیشه معرفت فطری و اضطراری بودند، به‌گونه‌ای که در مدرسه بغداد معرفت فطری مورد وازنش و انکار قرار گرفت، اما دو منبع معرفتی امامیه (وحی و عقل)، همچنان مورد پذیرش آنان بود. هرچند در قلمرو معرفتی هر یک از منابع معرفتی یاد ‌شده و نیز درباره رابطه منبع وحی و عقل و نیز تقدم عقل یا وحی، میان ‌شیخ مفید و سید مرتضی اختلاف‌هایی وجود داشت که ‌شیخ مفید و کراجکی عقل را در پرتو راهنمایی‌های وحی حجت می‌دانستند، اما سید مرتضی و شیخ طوسی در مباحث اصول اعتقادی به حجیت انحصاری عقل معتقد بودند.