فراتر از ‌شیخ مفید و قاطبه امامیه، عقل را در نظر و استدلال مستقل می‌داند و هیچ نیازی به وحی و شرع برای اثبات خداوند و صفاتش نمی‌بیند.

شیخ طوسی

شیخ طوسی (م ۴۶۰) نیز معتقد است، راهی جز طریقِ استدلال و نظر، به معرفت بر اصول اعتقادی -‌ و از جمله معرفة اللّه - ‌نیست و بدون نظر و فکر، نیل به چنین معارفی ممکن نیست. او راه‌های معرفت به اشیا را منحصر در چهار طریق می‌داند: ۱. بداهت و ضرورت، ۲) ادراک به وسیله حواس، ۳) از طریق خبررسانی و إخبار، ۴) از طریق استدلال و نظر. سپس بیان می‌کند هیچ‌کدام از این راه‌ها - ‌به‌جز استدلال - ‌در مباحث اعتقادی مفید نیست. وی تبیین می‌کند علم و معرفت به خدا، بدیهی و ضروری نیست؛ زیرا اگر معرفت به خداوند ضروری بود، هیچ‌گاه مورد اختلاف عقلا واقع نمی‌شد.^۱

پیداست شیخ طوسی نیز در این‌جا معیار و ملاک شیوخ اعتزال در معرفت اضطراری (بی‌نیازی از نظر و استدلال) را مدّ نظر دارد نه ملاک امامیان نخستین را. به بیان دیگر برداشت او از انگاره معرفة اللّه اضطراری امامیان، معرفت ضروری به معنای بدیهی و بی‌نیاز از استدلال است.

شیخ طوسی در تفسیر التبیان گاه شواهد این مطلب را ذکر می‌کند؛ برای مثال، در تفسیر آیات ۷۶-‌۷۹ سوره مبارکه «انعام»، در ماجرای پرستش ظاهری حضرت ابراهیم علیه السلام بر ستارگان، ماه و سپس بر خورشید و در نهایت، روی گرداندن از آنان می‌گوید: «وفی الآیة دلالةٌ على ان معرفة اللّه لیست ضروریة»^۲؛ زیرا اگر معرفة اللّه

ذر اشاره دارند، لازم است ظاهر آنها را به‌گونه‌ای تأویل برد که مخالف ادله عقلی نباشند. سید مرتضی در توجیه و تأویل آیه شریفه (وَإِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَأَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ قالُوا بَلى‏ شَهِدْنا أَنْ تَقُولُوا یَوْمَ الْقِیامَةِ إِنَّا کُنَّا عَنْ هذا غافِلینَ)^۱ می‌گوید: ظاهر آیه با قول اهل تناسخ (قائلان به عالم ذر) در تعارض است؛ زیرا آیه فرموده است: «مِن بنی‌آدم» و نگفته است «مِن آدم»، و همچنین فرموده: «مِن ظهورهم» و نگفته «من ظهره»؛ همان‌گونه که فرموده: «ذریاتهم» و نفرموده «ذریته»؛ از این‌رو، منظور از ذریه جماعتی از انسان‌های بالغ است که خداوند متعال از آنان از معارف واجب اقرار گرفته و سپس از خودشان بر آن شهادت گرفته است؛ سید مرتضی می‌افزاید اطلاق اصطلاح «ذرّیه» بر بالغان و عاقلان نه‌تنها جایز است، بلکه در ادبیات عرب کاربرد هم دارد.^۲

سید مرتضی همچنین در تبیینی دیگر‌ که آن‌ را بهتر از توجیه نخست می‌داند، ‌بیان کرده است: نوع خلقت ذریه انسان به‌گونه‌ای است که برای ناظر متأمل، دلالت بر خداوند دارد و به معرفت او می‌انجامد که از آن مجازاً به اقرار گرفتن تعبیر شده است. این نوع استعمال هم، نه‌تنها در عرب کاربرد دارد، بلکه به‌لحاظ بلاغت و فصاحت بسیار نیکوست؛ وگرنه اگر عالم ذری بود و در آن‌جا شناخت خداوند و اقرار به آن رخ داده بود، نباید مورد فراموشی و نسیان قرار ‌می‌گرفت.^۳

کوتاه سخن آن‌که سید مرتضی نیز همانند استادش ‌شیخ مفید، همه معارف نظری از جمله معرفة اللّه را اکتسابی و عقلی می‌داند و از این ‌رهگذر با معرفت اضطراری به معنای عام و خاص (معرفت فطری) به جدّ مخالف است. او حتی