فإذا استحکمت هذه الأمور فی قلبه وثبتت فی خلده وصحت فی معرفته فهو حینئذ بالغ محتمل وعند ذلک یسخّر اللّه سمعه للخبر المثلج أو بصره لمعاینة الشاهد المقنع على یدی الرسول الصادق، ولا یترکه هملاً ولا یدعه مغفلاً، وقد عدل طبعه وأحکم صنعه ووفّر أسبابَه، فلا یحتاج عند معاینته رسولاً یُحیی الموتى ویُبرئ الأکمه والأبرص ویُفلق البحر إلى تفکیر ولا تمثیل ولا امتحان ولا تجربة، لأنه قد فرغ من ذلک أجمع‏.^۱

از این‌رو، هنگامی که از سوی نبی معجزه‌ای ارائه می‌شود، با تجارب معرفتی‌ای که دارد، بی‌اختیار معرفت پیدا می‌کند این امور (اخبار و معجزات) از دست بشر ساخته نیست و اتفاقی و تصادفی هم نیست.^۲

نتیجه آن‌‌که جاحظ تصریح دارد انسان از زمان طفولیت در برخورد با حوادث و افراد مختلف، تجاربی را به‌صورت غیر ارادی (اضطراری) کسب می‌کند و از رهگذر این تجارب، با معانی و مفاهیمی نظیر صدق و کذب، وجوب و امتناع، حق و باطل و امثال آن آشنا می‌شود و بر اساس آن، در هنگام بلوغ می‌تواند حق را از باطل

آن. از منظر او گروهی از موحّدان پس از آن‌که خداوند متعال را از طریق پیامبران شناختند، ادله‌ای بر اثبات خداوند ارائه کرده‌اند، اما این کار آنان تکاپویی بی‌فایده و تکلّفی غیرمفید برای عوام است؛ زیرا ادله انبیاء (= معجزه) قاطع و شواهد آنان واضح بوده و شبهه‌ای باقی نمی‌گذاشت.^۱

ابوعثمان در چگونگی تشخیص نبی از متنبّی و این‌که چگونه باید ادله رسول واقعی را از رسولان ادعایی تشخیص داد، می‌گوید: معرفت نبی از متنبّی نیز اضطراری حاصل می‌شود نه با اکتساب و استدلال. شخص بالغ، پیش از این‌که با ادله انبیاء روبه‌رو شود، با تجاربی که از قبل دارد، همه این مقدمات را داراست؛ از این‌رو، برای تشخیص ممکن از غیرممکن و معجزه از غیرمعجزه، لازم نیست استدلال کند تا به صدق استدلال نبی پی ببرد؛ اگر این تجربه‌های متراکم دوران پیش از بلوغ (دوران طفولیت) نبود که به‌صورت غیرارادی و غیرقصدی (اضطرار)^۲ حاصل شده است، برای پی بردن به صدق نبی می‌بایست استدلال و اختبار و امتحان می‌کرد.^۳ در حالی‌که هنگامی که تجارب طفل کامل شد و این امور را شناخت خداوند متعال دیدگان او را برای دیدن دلائل قانع‌کننده و گوش‌های آنان را برای شنیدن اخبار اطمینان‌بخش، مهیا می‌سازد و نبی با ادله فراوانش، بر او در واقع، هجوم می‌آورد و چون خداوند متعال طبع او را آماده ساخته، در حین مشاهده معجزه – برای مثال، زنده کردن اموات - بدون نیاز به تجربه و تفکر و امتحان، اضطراراً به حقانیت نبی پی می‌برد: