الف) عقل به معنای غریزه فهمنده (مُدرکه)
محدثان اهل سنت عقل را در انسان نیرویی خدادادی می‌دانستند که انسان به وسیله آن می‌فهمد.۱ آنان غریزه عقل را از بهترین نعمت‌های الهی به شمار می‌آوردند:«عن ابن مبارک انه قال: سئل عقیل: ما خیر ما اُعطی الرجل؟ قال غریزة عقل».۲
ب) عقل به معنای عمل به مقتضای علم
از منظر محدّثان اهل سنت، عقل افزون بر قوه فهم، عمل به مقتضای فهم هم هست و در واقع، این معنا از عقل، جنبه عملی و کارکردی عقل را مورد توجه قرار می‌دهد. این معنا از عقل بیشترین استعمال را در میان اصحاب حدیث داشته است.۳ بنابراین، از نظرگاه آنان عاقل تنها کسی نیست که معرفت دارد و خیر را از بد تشخیص می‌دهد، بلکه عاقل در واقع، کسی است که خیر را بشناسد و به آن عمل کند و همچنین شر را بشناسد و از آن دوری کند:
۰.یقول سفیان بن عیینه: لیس العاقل الذی یعرف الخیر من الشر، ولکن العاقل الذی یَعرف الخیر فیَتَّبِعه ویَعرف الشر فیَجتَنِبَه.۴
بنابراین، نقش عقل فهم و عمل به مقتضای آن است. این معنا از عقل نه‌تنها مورد انکار اصحاب حدیث نبوده، بلکه آن را از بزرگترین نعمت‌های الهی به شمار آورده‌اند، اما همان‌گونه که در گزارش شیخ مفید، اشاره شد آنان عقل را مستقل و
1.. محاسبی، العقل وفهم القرآن، ص۲۰۱ـ۲۰۲.
2.. «ابن مبارک گفت: از عقیل پرسیدند بهترین چیزی که به مرد عطا شده، چیست؟ گفت: غریزۀ عقل» (ابن حبان، روضة العقلا، ص۱۱).
3.. الشهری، الدلیل العقلی عند السلف، ص۲۲.
4.. «سفیان بن عیینه می‌گفت: عاقل آن نیست که خیر از شر می‌شناسد، بلکه عاقل کسی است که خیر را می‌شناسد و از آن پیروی می‌کند و شر را می‌شناسد و از آن دوری می‌کند» (ابن ابی الدنیا، العقل و فضله، ص۲۸).
