شناخته‌ایم.^۱

بنابراین، به باور شیخ صدوق، خداوند را باید تنها با خداوند شناخت. در واقع، هرگونه معرفتی به خداوند از هر طریقی که باشد، معرفت باللّه است و خداوند آن را ایجاد می‌کند؛ زیرا اگر معرفة اللّه از طریق عقل، یا رُسُل و حُجج و یا از طریق معرفت نفس محقق شود، به این دلیل که ایجاد کننده و محدِث همه آنها، خود خداوند است، بنابراین، معرفة اللّه باللّه محقق می‌شود.

شیخ صدوق، دوباره از باب «الحدوث» به نقل روایات اثبات صانع از طریق اثبات حدوث عالم پرداخته است.^۲ تا آن‌که در باب «فطرة اللّه الخلقَ علی التوحید»، به معرفت فطری موهوبی در عالم ذر پرداخته و از طرق مختلف بسیاری از روایت مربوطه را ذکر می‌کند.^۳

شیخ صدوق نیز - مانند کلینی - مباحث مربوط به توحید افعالی را از باب «البداء» تا «باب التعریف والبیان» (روایات مربوط به معارف اضطراری) پی گرفته است و در ابواب مختلف به تبیین و چگونگی توحید افعالی همت گمارده است. از اثبات مشیت و اراده عامه حق تعالی^۴ و اثبات استطاعت،^۵ تا نفی جبر و تفویض و اثبات نظریه اختصاصی اهل‌بیت علیهم السلام در امرٌ بین الامرین^۶ و این‌که در میان نظریه

شیخ صدوق، در راستای بیان طرق شناخت خداوند (معرفة اللّه) و این‌که هم می‌توان از طریق عقل و استدلال عقلی خداوند را شناخت و هم می‌توان معرفة اللّه را به توفیق و هدایت و اعطای معرفت از جانب خداوند متعال دانست، به ماجرای اختلاف در روش پاسخ‌گویی مؤمن طاق و هشام بن حکم به این پرسش ‌که چگونه خداوند را شناختید، اشاره می‌کند که در آن مؤمن طاق به معرفة اللّه موهوبی و إعطایی از جانب پروردگار اشاره می‌کند و شناخت خداوند را به توفیق و ارشاد و تعریف و هدایت حق تعالی می‌داند؛‌ اما هشام بن حکم، شناخت خداوند متعال را از راه اندیشیدن و استدلال از حدوث و نظم امور، بیان می‌کند.^۱

شیخ صدوق پس از بیان امکان استفاده از عقل و استدلال عقلی از مخلوقات و محدّثات، در اثبات خداوند متعال و نیز بیان این که خداوند را باید به خداوند شناخت نه به مخلوقاتش، روایات را این‌چنین جمع‌بندی کرده است:

۰.قول صحیح در این باب آن است که گفته شود: ما خداوند را به وسیله خدا شناختیم؛ زیرا اگر خدا را با عقل‌هایمان شناخته باشیم، خداوند متعال عقل را به ما داده است، و اگر خداوند را با انبیا و رسل و حجت‌هایش شناخته باشیم، خداوند آنان را مبعوث کرده و حجت قرار داده است و اگر خداوند را از طریق نفس‌هایمان شناخته باشیم، خداوند متعال نفس‌های ما را خلق کرده است. پس به وسیله ‌خدا، خدا را