123
معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی

عبدالاعلی نقل می‌کند که به امام صادق علیه السلام عرض کرد:

۰.أَصْلَحَکَ اللّه هَلْ جُعِلَ فِی النَّاسِ أَدَاةٌ یَنَالُونَ بِهَا الْمَعْرِفَةَ؟ قَالَ: فَقَالَ: لا، قُلْتُ: فَهَلْ کُلِّفُوا الْمَعْرِفَةَ قَالَ: لا عَلَى اللّه الْبَیَان.۱

نیز صفار راوی نامه عبدالملک بن اعین به امام صادق علیه السلام است که از مسائل مختلفی از جمله از معرفت پرسید و حضرت این‌گونه پاسخ داد:

۰.فَاعْلَمْ رَحِمَکَ اللّه! أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ صنع اللّه عَزَّوَجَلَّ فِی الْقَلْبِ مَخْلُوقَةٌ وَالْجُحُودَ صنع اللّه فِی الْقَلْبِ مَخْلُوقٌ‏ وَلَیْسَ لِلْعِبَادِ فِیهِمَا مِنْ صُنْعٍ.۲

صفار به نقل از استادش احمد بن محمد بن عیسی، روایات عالم ذر و اخذ میثاق که دلالت بر معرفت فطری دارد را در بصائرالدرجات نقل کرده است؛ به‌ویژه این قسمت از روایت که می‌فرماید اگر معرفة اللّه فطری نبود کسی به پروردگارش معرفت و علم پیدا نمی‌کرد: «وَلَولا ذَلِکَ لَمْ یَعْرِفْ أَحَدٌ رَبَّه».۳

او چندین بار روایت‌هایی مربوط به عالم ذر و میثاق بر توحید و ولایت را به نقل از احمد بن محمد بن عیسی نقل کرده است.۴

1.. شیخ صدوق، التوحید، ص۴۱۴. کلینی این روایت را از علی بن ابراهیم به نقل از محمد بن عیسی، نقل کرده است (کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۳)، اما شیخ صدوق از صفار به نقل از ابراهیم بن هاشم نقل کرده است.

2.. شیخ صدوق، التوحید، ص۲۲۷. شیخ صدوق این روایت طولانی را در دو جا با تقطیع آورده است. یکی در باب «انه لیس بجسم و صورة» و یکی هم در باب «القرآن ماهو؟» که در اولی مسئله معرفت ذکر نشده است و در دومی کامل ذکر شده است. جالب آن‌که کلینی نیز این روایت طولانی را در باب «النهی عن الصفة» (الکافی، ج۱، ص۱۰۰)، اما به نفل از علی بن ابراهیم (نه صفار) ذکر کرده است، اما مسئله معرفت را تقطیع کرده و نیاورده است.

3.. ‏صفار، بصائرالدرجات، ج۱، ص۷۱.

4.. نک: همان، ج۱، ص۷۲ و ۷۸.


معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی
122

احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی، از اصلی‌ترین انتقال دهندگان روایات معرفت اضطراری به معنای عام و نیز معرفت فطری (اضطراری به معنای خاص) به مدرسه قم است. از جمله روایت امام صادق علیه السلام که فرمود: «ان اللّه احْتَجَّ عَلَى النَّاسِ بِمَا آتَاهُمْ وَعَرَّفَهُم».۱

همچنین او راوی صحیحه‌ای است که در آن محمد بن حکیم از امام صادق علیه السلام پرسیدند: «الْمَعْرِفَةُ مِنْ صُنْعِ مَنْ هِیَ؟» حضرت در پاسخ فرمودند: «مِنْ صنع اللّه لَیْسَ لِلْعِبَادِ فِیهَا صُنْع»‏.۲ احمد بن محمد بسیاری از روایات معرفة اللّه فطری را هم به قم منتقل کرده است؛ از جمله روایت امام صادق علیه السلام که در ذیل آیه شریفه (فِطْرَةَ اللّه الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا) فرمود: «قَالَ فَطَرَهُمْ عَلَى التَّوْحِیدِ عِنْدَ الْمِیثَاقِ عَلَى مَعْرِفَتِهِ أَنَّهُ رَبُّهُمْ» و سپس سر مبارک را تکان دادند و فرمودند: اگر معرفة اللّه فطری در میثاق محقق نشده بود کسی پروردگار و رازق خود را نمی‌شناخت و به معرفت آن نائل نمی‌شد: «لَولا ذَلِکَ لَمْ یَعْلَمُوا مَنْ رَبُّهُمْ وَلا مَنْ رَازِقُهُم».۳

از شمار شاگردان خط فکری احمد بن محمد بن عیسی اشعری قمی که روایات معرفت اضطراری و یا معرفت فطری را از طریق خود احمد اشعری یا از طرق دیگر نقل کرده‌اند، می‌توان به افراد ذیل اشاره کرد:

محمد بن حسن الصفار قمی

محمد بن حسن صفار (م ۲۹۰) از ابراهیم بن هاشم و او با سلسله سندش از

1.. ‏کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۶۲.

2.. همان، ص۱۶۳؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۴۱۰.

3.. شیخ صدوق، التوحید، ص۳۳۰.

  • نام منبع :
    معرفت اضطراری در قرون نخستین اسلامی
    سایر پدیدآورندگان :
    علی امیرخانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 20692
صفحه از 285
پرینت  ارسال به