زمان استراحت نظریه شناختی اجتماعی
مفهوم خودکارآمدی را روان‌شناس مشهور آلبرت
بندورا^۱، با استفاده از پژوهش‌هایی که
در حیطه نظریه شناختی اجتماعی انجام داد، ابداع کرد (گومس^۲، ۲۰۰۹). نظریه شناختی اجتماعی
متشکل از عوامل شخصی به صورت رخدادهای شناختی، عاطفی و زیستی است؛ تاثیرات
رفتاری و محیطی که بر یکدیگر تاثیر متقابل می‌گذارند و به یک تقابل سه‌گانه می‌انجامند.
از آنجا که نظریه شناختی اجتماعی، انسان‌ها را موجوداتی خودسامانده، غیر منفعل،
خود تامل‌گر و خودنظم بخش می‌داند، از نظریه‌های زیستی و رفتارگرا متمایز می‌شود.
انسان‌ها موجوداتی هستند که فعالانه به رشد خودشان مبادرت می‌ورزند و می‌توانند
اتفاقات را با اعمال خودشان رقم بزنند (لنت^۳ و
هکت^۴، ۲۰۰۹).
یادگیری مشاهده‌ای مؤلفه دیگر نظریه شناختی
اجتماعی است که با انجام دادن آزمایش‌های معروفی که به مطالعات «عروسک بوبو» موسوم است، کشف شد.
بندورا نشان داد که کودکان (۳-۶ ساله)، با صِرف مشاهده دیگران، رفتار خود را
تغییر می‌دهند. بندورا و همکارانش همچنین اثبات کردند که دیدن پرخاشگری در شخصیت‌های
کارتونی بیش از دیدن رفتار پرخاشگرانه بزرگسالان چه به صورت زنده یا فیلم، باعث
پرخاشگری می‌شود. به علاوه، آنها نشان دادند که اگر کودکان رفتار جامعه‌یار را مشاهده کنند،
ابراز رفتارهای پرخاشگرانه آنها کاهش می‌یابد (بندورا و دیگران، ۱۹۶۱؛ بندورا، ۱۹۷۷، ۱۹۸۶).

پیامدهای خودکارآمدی

افراد با خودکارآمدی بالا، کارکرد خیلی خوبی دارند، در ناملایمات تاب می‌آورند و از استرس و افسردگی آسیب کمتری می‌بینند (مدوکس، ۲۰۰۲)، و انتظارات خودکارآمدی پایین، یک ویژگی مهم افسردگی، اضطراب ناکارآمد و رفتار اجتنابی است.

خودکارآمدی در برگزیدن و موفقیت در تغییرات رفتار سالم، از قبیل ورزش، رژیم غذایی، مدیریت استرس، رابطه جنسی بی‌خطر، ترک سیگار، غلبه بر سوء مصرف الکل و پیروی از برنامه درمان نقش اساسی دارد. به علاوه، پژوهش نشان داده است که خودکارآمدی بر پاسخ فیزیولوژیکی بدن به استرس، از جمله سیستم ایمنی، اثر می‌گذارد، همچنین سبب فعال کردن کاتکولامین‌ها و اندورفین‌ها می‌شود (مدوکس، ۲۰۰۲).

وقتی افراد خودکارآمدی بالایی دارند، غالباً به هدف‌گزینی و خودنظم‌بخشی دست می‌زنند که در

خودکارآمدی مبنای انگیزش، بهباشی و پیشرفت شخصی را فراهم می‌کنند. زیرا تا زمانی که افراد باور نداشته باشند که اعمال‌شان می‌تواند پیامدهایی مطلوب به باور آورد، انگیزه چندانی برای انجام دادن عمل یا پایداری در هنگام مواجهه با مشکلات نخواهند داشت.

سطح انگیزش، حالت‌های عاطفی و اعمال مردم بیش از آنکه بر واقعیت عینی مبتنی باشد، بر باورهای افراد استوار است. به همین دلیل، باورهای فرد درباره توانایی خود، غالباً بهتر از ظرفیت واقعی آنها برای پیشرفت، می‌تواند رفتارها و دستاورد‌های فرد را پیش‌بینی کند. افرادی که خودشان را بسیار کارآمد می‌دانند در مقایسه با افرادی که خودشان را ناکارآمد تلقی می‌کنند، اعمال، افکار و احساسات متفاوتی دارند. آنها آینده خودشان را می‌سازند، نه اینکه صرفاً آن را پیش‌گویی کنند.

شایان ذکر است که خودکارآمدی یک مهارت ادراک‌شده نیست؛ بلکه عبارت است از آنچه افراد باور دارند که در شرایط ویژه می‌توانند با مهارت‌های خود انجام بدهند. باور‌های خودکارآمدی نه پیش‌بینی‌های رفتاری هستند (آنچه می‌توانم انجام دهم نه آنچه انجام خواهم داد) و نه اسنادهای علّی. به علاوه، خودکارآمدی همان خودانگاره یا عزت نفس نیست، اگرچه می‌تواند در آن نقش داشته باشد. خودکارآمدی یک انگیزه، کشاننده، یا نیاز به کنترل نیست. باورهای خودکارآمدی انتظارات درباره پیامد نیست بلکه این باور است که من می‌توانم رفتاری انجام دهم که تولید پیامد کند. دست آخر اینکه خودکارآمدی یک صفت شخصیتی نیست؛ خودکارآمدی وابسته به دامنه و موقعیت است.

خب، منشاء خودکارآمدی چیست؟ فرض بندورا (۱۹۷۷، ۱۹۸۶، ۱۹۹۷) این است که خودکارآمدی از تجربه‌های تسلط / عملکرد و تلاش‌های بی‌واسطه خودمان برای کنترل برمی‌خیزد (قوی‌ترین منبع). خودکارآمدی همچنین می‌تواند از راه تجربه‌های جانشینی به دست آید، مشاهده دستاورد‌ها و رفتارهای یک فرد دیگر. هرچقدر با الگو بیشتر همسان‌سازی کنید، تاثیر بیشتری بر خودکارآمدی خواهد گذاشت. ما همچنین می‌توانیم خودکارآمدی را با اقناع کلامی^۱ پرورش دهیم، که عبارت است از: تشویق از سوی منابع بیرونی که بناست موجب افزایش خودکارآمدی شوند. مدوکس (۲۰۰۲) می‌گوید: ما می‌توانیم خودکارآمدی را با تجربه‌های خیالی^۲ بپرورانیم، که عبارت است از: تجسم اینکه خودمان یا دیگران در موقعیت‌های فرضی به صورت کارآمد رفتار می‌کنیم.