درآمد

در باب مناسبات دین و روان‌شناسی، به‌ویژه پس از انقلاب اسلامی، همیشه این پرسش وجود داشت که: آیا آموزه‏های دینی می‏توانند بار روان‌شناختی داشته باشند یا نه؟ و آیا می‏توان از متون دینی (قرآن و حدیث) ایده‏های روان‌شناختی استخراج کرد؟ منکران، معتقد بودند که آموزه‏های دینی، بیشتر از جنس اخلاق، موعظه، تذکّر و توصیه هستند و لذا قابلیت علمی برای روان‌شناسی ندارند. این نظر، به‌ویژه در پارادایم رفتارگرایی، بسیار قوی بود. با پدید آمدن روان‌شناسی شناختی و پس از آن، به ویژه با ظهور رویکرد مثبت‏گرا در روان‌شناسی و نیز انجام یافتن تحقیقات فراوان درباره اثر دین و معنویت بر سلامت روان، شرایط تغییر کرد و فضای مساعدی برای استفاده از معارف دینی در تحقیقات روان‌شناختی ایجاد شد؛ هر چند جای تأسف است که این فضا از سوی روان‌شناسی غربی به وجود آمد، نه روان‌شناسان مسلمان!

جنبش روان‌شناسی مثبت‏نگر در سال ۱۹۹۸، رسماً موجودیت خود را اعلان کرد. هدف روان‌شناسی مثبت‌نگر، اصلاح و تکمیل روان‌شناسی «آسیب‌شناسی محور» معاصر است. آبراهام مزلو -‌کسی که اولین بار تعبیر روان‌شناسی مثبت‌نگر را به کار برد- بر این باور بود که علم روان‌شناسی معاصر در جنبه منفی، بسيار بیشتر از جنبه مثبت، موفّق بوده است؛ چيزهای زيادی از کاستی‌ها، بیماری‌ها و خطاهای انسان را بر ما آشکار کرده است، اما از قابلیت‌ها، فضیلت‌ها، آرمان‌های دست‌یافتنی یا آخرین حدّ روان‌شناختی انسان، چيزهای اندکی برای ما گفته است. از این رو، روان‌شناسی مثبت‌نگر کوشیده است ابعاد مثبت انسانی مانند: شادکامی، شکوفایی، بهباشی، خوش‏بینی، امید، توانمندی‌های شخصی، و ویژگی‌های گروه‌ها و سازمان‌های مثبت را با روش علمی مورد پژوهش قرار دهد.

نکته بسیار مهم این که متون اسلامی در حوزه علوم انسانی، به‌سان منابع غنی و پرباری است که کشف و استخراج معارف پنهان آن نیازمند برخورداری بشر از دانش و فنّاوری خاصّ آن است؛ درست همانند مواد اولیه در علوم طبیعی که استفاده از آنها مشروط به دانش بشر است و هر چه دانش بشر پیشرفت کند، بیشتر می‏تواند از قابلیت‏های نهفته درون آنها بهره‏مند شود. این بدان معناست که علم با پیشرفت خود، امکان یافته تا حقایق بیشتری از هستی را کشف کند، نه این که بر حقایق آن بیفزاید! آنچه در روان‌شناسی نیز اتفاق افتاد، این است که این دانش